Het verhaal achter de vele namen van Sheila Gogol 

Jullie kennen mij als Sheila Gogol en zo heet ik ook, maar eigenlijk zou ik Sheila Katz Dardick Leore Gogol moeten heten. 

Hoe dat zo komt, ga ik jullie nu vertellen.

Luister:

De familie van mijn opa aan vaderskant kwam uit het dorpje Krevoza in de buurt van Odessa. Zij heette oorspronkelijk Katz en nee, dat heeft niets te maken met de musical Cats. 

Hun naam komt van de Hebreeuwse letters kof tzaddik, wat staat voor Rechtvaardige Cohen, een Cohen is een soort priester. Wij zijn dus Cohanim, en ik heb me laten vertellen dat die hele bijzondere genen hebben. En dat niet alleen. Voor een Cohen zijn binnen de godsdienst bepaalde dingen verplicht en andere juist verboden. Daar kom ik nog op terug.

Twintig jaar dienstplicht

Laat ik teruggaan naar drie generaties voor mijn grootvader, toen mijn voorvader Jakov Katz een oproep verwachtte voor het leger van de Tsaar. Ook joodse jongens, die nog niet half zo sterk waren als Russische, werden opgeroepen voor het leger. De Russen moesten twee jaar in dienst, de joodse niet minder dan twintig jaar. En ze moesten naar speciale, extra zware bataljons. Jakov Katz had er weinig zin in om twintig jaar van zijn leven aan de Tsaar op te offeren. Soms verminkten joodse jongens zichzelf zodat ze onder de dienstplicht uitkwamen, maar als Jakov dat zou doen, kon hij zijn status als Cohen wel vergeten. Want zelfverminking is verboden voor een jood en voor een Cohen al helemaal. Dus ging hij naar zijn rebbe om goede raad. Die moest daar rustig over nadenken en toen Jakov na drie dagen terug kwam, vertelde de rebbe hem dat zelfs de stomste Rus zou weten dat Katz een joodse naam was. 

Dardicki ofwel kleine kinderen

Wilde hij zijn diensttijd verkorten van twintig tot twee jaar, dan moest hij domweg een niet-Joodse naam hebben.

‘Wat doe je voor werk?’ vroeg hij Jakov. ‘Ani melamed dardicki,’ antwoordde hij, ‘ik ben een onderwijzer van kleine kinderen.’ Dardick betekent kleine kinderen in het Aramees. De rebbe glimlachte en zei dat als hij zijn naam veranderde in Dardick niemand zou weten dat hij joods was. Dankzij dit wijze advies van de rebbe heette mijn voorvader vanaf dat moment Dardick, en zo zou ik dus ook moeten heten: Sheila Dardick.

Mijn grootvader Yitzhak Dardick was de derde generatie Dardick. Hij was geen religieuze man, maar een zionist in hart en nieren.

En de geschiedenis lijkt zich te herhalen, want ook hij moest in dienst. Slechts twee jaar, maar dat was al erg genoeg. Hij kon er onmogelijk onderuit, want anders zouden ze zijn familie weten te vinden en alles confisqueren wat ze hadden. Zijn moeder verkocht groenten op de markt, dus hadden ze wel wat te verliezen.

Russische generaal 

Nadat hij één jaar had gediend, kwam op een dag een Russische generaal het legerkamp  inspecteren. De soldaten poetsten hun schoenen en maakten hun bedden netjes op en toen de generaal kwam stonden ze allemaal in het gelid. 

Langzaam liep de generaal langs de rijen en bekeek ze één voor één. Iedere vijftigste man vroeg hij naam en rang. 

Toen ook mijn grootvader zijn naam moest noemen, barstte de generaal in lachen uit. In het Duits bargoens van die dagen, betekende dar heel dun en dick heel dik. ‘Of je bent het één of je bent het ander,’ zei hij, ‘maar wie is er nou allebei?’ Na een kort vermakelijk gesprek, vroeg hij mijn grootvader of hij leraar wilde van de analfabeten onder de soldaten om hen te leren lezen en schrijven. Zo kreeg mijn grootvader het heel wat prettiger in het leger.

Paspoort voor Palestina

Toen zijn tijd er bijna op zat, schreef hij een brief aan zijn moeder in Krevoza om haar te vragen een paspoort voor hem te organiseren en ook wat geld, want als vurig Zionist wilde hij  zo gauw mogelijk vertrekken naar Palestina. Een paspoort versieren was nog niet zo eenvoudig voor een Jood met een valse naam in het Rusland van die dagen.

Zijn moeder nam het zekere voor het onzekere en kocht voor een paar roebel het paspoort van een man die kort daarvoor overleden was, ene David Gogol. 

David Gogol

Zo werd Jitschak Dardick David Gogol, zodat jullie nu begrijpen waarom ik er weer een naam bij kreeg: Sheila Katz Dardick Gogol. Voor de laatste naam, Leore, keren we terug naar mijn grootvader, die intussen een kaartje had voor de eerste etappe op weg naar Erets Jizreël. 

Eenmaal in de trein gezeten, werd mijn arme opa beroofd van al zijn geld en moest hij verder liften. Hij kwam bij de grens met Bessarabia waar juist een kudde schapen het buurland in kuierde. Voor hem zou het niet zo eenvoudig zijn de grens ongezien te passeren. Of hij zijn klassieken kende vermeldt de geschiedenis niet maar opa aarzelde geen seconde, zakte door zijn knieën en schuifelde de grens over, gecamoufleerd door de wandelende wolbalen.

Synagoge van Kahul

Uitgeput en uitgehongerd klopte hij aan bij de synagoge in Kahul dat nu in Moldavië ligt. Een van de joden zag zijn kans schoon en vroeg hem om zijn twee zonen te komen onderwijzen voor hun bar mitswa. Zo kwam mijn grootvader in een schuurtje te wonen naast de villa van wat later zijn schoonfamilie zou worden.

David was een apikorus

Rifka, de vrouw des huizes, hield ervan om veel mensen te ontvangen. Toen haar halfzuster Charna op bezoek kwam, zag ze de knapste jongeman die ze ooit had gezien. Ze vond hem geweldig, en bleef dat vinden tot haar dood meer dan zestig jaar later. De liefde was wederkerig, maar op een dag moest hij haar wel bekennen: ‘Ik kan hier niet blijven, ik ben onderweg naar Palestina.’ 

Hij vroeg haar ten huwelijk, maar haar vader was het daar niet mee eens. Dat was een vrome jood en David Gogol was een apikorus, een jood die zich niet houdt aan de mitswot, de geboden. David vertrok naar Wenen, waar hij gemakkelijker geld kon sparen voor de reis naar Palestina. 

Ondertussen had Charna dagelijks ruzie met haar vader, die opzag tegen het vertrek van zijn lievelingsdochter. Een half jaar later nodigde David Charna uit om naar Wenen te komen. Rivka gaf haar wat geld voor de reis en de verschillende familieleden matigden hun kritiek pas toen hij haar later terugbetaalde.

Charna Rachel bat Ephraim

Mijn grootouders trouwden in Wenen zonder dat hun familie erbij was. Hun ketubah, huwelijkscontract, bestaat nog en is gedateerd 5672. Yitzhak ben Mordecai de Cohen die zich David Gogol noemt wordt daarin verbonden met Charna Rachel bat Ephraim die zich Rosie Berger noemt. Ze reisden van Wenen naar Marseilles waar ze zich inscheepten naar Jaffo. Zodra ze aankwamen, veranderde mijn grootmoeder haar naam in Shoshana, Hebreeuws voor Roos. In 1911 gingen zij in Petach Tikva wonen, waar in 1912 mijn vader werd geboren, Samuel Gogol. 

Chaloets in Palestina

Eindelijk was David Gogol waar hij wilde zijn, in Palestina. En hij wilde met zijn handen werken. Hij was een idealist, een chaloets, een pionier. Toen de joden uit de Gallut kwamen, uit de diaspora, zei hij, wisten ze niet meer hoe ze met hun handen moesten werken. Hij werd aan het werk gezet bij de fruitbomen. Dat ging zo goed, dat hij voorman kon worden tegen een veel beter salaris. Maar hij weigerde. ‘Ik ben naar dit land gekomen om met mijn handen te werken’, zei hij.

Wat moeten ze gelukkig zijn geweest, mijn grootouders, die eerst jaren in dat Beloofde Land, en wat treurig dat dit maar zo kort duurde.

Verjaagd naar Alexandrië

De Eerste Wereldoorlog brak uit in 1914. De Turken haalden alle Russische burgers uit Palestina, tenzij ze bereid waren om in het Turkse leger te dienen, wat mijn grootvader zeker niet van plan was. Ze moesten vertrekken en werden geëvacueerd naar Alexandrië, waar Shoshana, die een hele goede naaister was, voor de plaatselijke rijke dames de mooiste jurken  naaide. David vond geen emplooi en schreef ten einde raad een brief aan een landgenoot die hem een ticket stuurde voor zijn volgende grote reis naar Amerika.

Horlogemaker in Amerika

Daar werkte hij als horlogemaker, en spaarde geld om zijn vrouw en zoontje over te laten komen. Eenmaal aangekomen, kon Shoshana haar oude beroep als naaister niet meer uitoefenen want in Amerika werden jurken in fabrieken gemaakt. Later werkte David als onderwijzer op joodse scholen, waar hij jongetjes Hebreeuws leerde voor hun bar mitswa. Maar ja, hij was nog steeds seculier, en hij weigerde de kinderen de gebeden te leren zodat zijn contract nooit werd verlengd. Ieder jaar moest hij een nieuwe baan zoeken en het gezinnetje verhuisde mee, van de ene stad naar de andere, doch steeds op de terugweg naar Palestina.

Terug naar Petach Tikvah

In Rochester werd mijn Tante Rena geboren in 1929. Ze was vijf toen een groepje Ierse jongens haar op straat achtervolgde en riep dat ze Christus had vermoord. Toen besloten David en Shoshana dat de tijd was gekomen om terug te keren naar Palestina. Mijn vader wilde niet mee, na twintig jaar voelde hij zich Amerikaan. 

Weer legde het schip aan in Jaffo en weer kwamen ze in Petach Tikvah te wonen. Nu zouden ze niet meer vertrekken uit dit land.

David wilde niet meer in het onderwijs, de sabra kinderen vond hij te wild. Hij werd boekhouder voor de Vereniging van Moshavim, en reisde het hele land rond. Thuis had hij altijd fantastische verhalen te vertellen die hij hoorde van andere passagiers in de bus.  

Shoshana zorgde voor hun twee dunam land*, met een citroenboom en een olijfboom en allerlei groenten. Toen Tante Rena 18 was, verhuisden ze naar Tel Aviv en Rena besloot om haar grote broer in New York op te zoeken. 

Hij was intussen getrouwd en had twee kinderen, waarmee mijn kleine broertje Danny en ikzelf gaan meespelen in deze geschiedenis.

Leore, Licht van mij

Op een dag kreeg tante Rena een brief van haar vader in Palestina. Ben Gurion had besloten dat het tijd was voor joden met een diaspora naam zoals de zijne, Gogol, om die te veranderen in echte Hebreeuwse namen. 

Tante Rena ging zitten, bedacht een hele lijst namen en stuurde die op. ‘Jij hebt mij ooit mijn naam gegeven,’ schreef zij hem, ‘nu geef ik je jouw naam. Kies er maar één uit, al vind ik zelf Leore de mooiste.’ Leore betekent Licht van mij. Gelukkig had haar vader dezelfde smaak en vanaf dat moment heetten zij Rena, David en Shoshana Leore.

Waarmee ook ik mijn laatste naam erbij kreeg, Sheila Katz Dardick Leore Gogol. Om niet al te opschepperig over te komen en stervelingen met maar één achternaam niet voor het hoofd te stoten, houd ik het eenvoudig bij Sheila Gogol.  

*een dunam is ongeveer duizend vierkante meter

volgende week deel twee van dit verhaal: Sheila Gogols heroïsche rol in de Onafhankelijkheidsoorlog van 1948

Sheila Gogol: het bijzondere verhaal op TV

‘Ongewoon gewoon. Het bijzondere verhaal van Sheila Gogol’ is gemaakt door Saskia van den Heuvel in opdracht van de Joodse redactie van de EO en wordt uitgezonden op donderdag 23 november, 23:25 uur op NPO 2.

cover: jonge Sheila Gogol in lijstje op bureau, met dank aan communicatie EO