Van onmacht naar kracht, herinneringen aan Renée Sanders 

Renée M. Sanders Amsterdam, 18 maart 1959 – 21 oktober 2023

‘Ik bedek mijn schmerz met mijn nerts’, wie kent deze filmtitel niet? En weet het te plaatsen als het kenmerk van Duits-Joodse overlevenden in de Amsterdamse Beethovenbuurt. Nu de maker van deze film Renée Sanders onlangs op 64-jarige leeftijd toch nog vrij plotseling overleed, denken we met schmerz aan die slimme, geestige vrouw die voor velen een steun was in hun zoektocht na de grote vernietiging waaraan onze ouders nipt waren ontkomen. Film, radio maken, toneel en de eens zo vooraanstaande cultuur van Midden Europa waren haar passies.
Alfred Edelstein, directeur van de Joodse omroepredactie, kende Renée vanaf haar eerste schreden in de mediawereld.
^{(lead Wanda F Bloemgarten)}

Radiodebat Tweede Generatie

Renée ontmoette ik voor het eerst in april 1979. Zij was piepjong, twintig, en ik amper een jaar ouder.
De locatie was de AVRO Studio in Hilversum van waaruit een radiodebat werd uitgezonden waarvan ik een van de redacteuren was. Ze was te gast om mee te praten over de tv-uitzending van de Amerikaanse dramaserie Holocaust. Deze televisiereeks mocht je met een gerust hart omschrijven als schmaltzy (overdreven sentimenteel, red.), maar zou uiteindelijk tot een doorbraak leiden in de kennis bij het grote publiek over de Sjoa. 

Renée was uitgenodigd om als vertegenwoordiger van de tweede generatie haar zegje te doen en dat bleek je gerust aan haar te kunnen overlaten. Samen met haar jongere zus Jacqueline groeide ze op in het gezin van Johan en Hannie Sanders, oorspronkelijk komend uit het Oosten van het land dat niet gespaard was gebleven die donkere jaren. 

Radiodebat april 1979 met links de rabbijnen Sonny Herman en Avraham Soetendorp, verder historicus Van der Leeuw en dominee Klamer met Renée voor de microfoon.

Gezeten tussen louter mannelijke autoriteiten onder wie enkele historici, een dominee en een rabbijn vertelde ze over het stempel dat de grote catastrofe op haar leven had gedrukt. Een serieus en pijnlijk thema dat Renée indringend en zonder ook maar enig vals sentiment live op de radio onder woorden bracht.

Met het oog op morgen

Zo jong als ze was werkte Renée al geruime tijd met groot enthousiasme op de redactie van het veel beluisterde radioprogramma Met het oog op morgen. Haar chef was de veeleisende radioveteraan Kees Buurman die niet bekend stond als een man die op een fijnzinnige wijze met zijn personeel omging. “Je hebt het maar te doen meisje, want ik verdien véél meer dan jij”, zo sprak hij eens tegen haar. Ze kon er alleen maar smakelijk om lachen.

Renée was vrolijk, zat vol energie en had een groot aanbod aan onderwerpen die ze wilde agenderen. Het echte leven was daarbij haar rode draad. Na het ‘Oog’ volgden de TROS-radio waar ze als verslaggever werkte en de NCRV die haar had binnengehaald voor het radioprogramma Rozengeur en Prikkeldraad. 

Habsburgse Rijk

Hier was ze helemaal op haar plaats. Zo zwierde ze in Wenen in de Nederlandse ambassade op de dansvloer met de toenmalige minister Chris van der Klaauw tijdens een deftig diner dansant met diplomaten, ministers en andere hooggeplaatsten. Het leidde tot een hilarische reportage over de fine fleur van de Europese diplomatie met een knipoog naar de verdwenen cultuur van het Habsburgse Rijk. 

Radioproject over eenzaamheid

Renées reportages bleven niet onopgemerkt. Meerdere bazen uit omroepland melden zich bij haar. Een van hen was de documentaire grootmeester Bob Uschi die haar met de recorder op pad stuurde voor een radioproject over eenzaamheid. Na inventarisatie van het materiaal waarmee Renée was teruggekomen was hij lyrisch. Nooit had hij iemand in zijn stal gehad die geïnterviewden zulke diepgaande bekentenissen wist te ontlokken.

Emmy Award

Het was halverwege de jaren tachtig en de televisie lonkte. Renée deed het onderzoek voor een documentaire over de vriendinnen van Anne Frank, een groep oudere dames die de verschrikkingen hadden overleefd. Ze wist ze allemaal te overtuigen om voor de camera hun verhaal te doen. En dat was niet tevergeefs. De documentaire zou worden bekroond met de Internationale Emmy Award. 

Het had vanzelfsprekend moeten zijn dat ze bij de uitreiking van de onderscheiding in New York aanwezig was, maar hiervoor werd ze niet gevraagd. De waardering waarop ze recht had, werd haar in Hilversum niet altijd gegund.

Schmerz

Eind jaren negentig werkte ze aan een portret van de vrouwen in haar eigen buurt rond de Amsterdamse Beethovenstraat. Het waren vrouwen met een stevig Duits accent en veelal droevige ogen. Het waren Duits-Joodse overlevenden die eerst naar Nederland waren gevlucht en toen moesten onderduiken, danwel vernietigingskampen overleefden. Eenzaam vervolgden ze hun bestaan, door Renée treffend in beeld gebracht in de documentaire ‘Ik bedek mijn schmerz met mijn nerts, over drie Joodse vrouwen van Duitse afkomst, rond de Beethovenstraat in Amsterdam’ (1999).

Van onmacht naar kracht 

Haar meest indrukwekkende documentaire was Van onmacht naar Kracht uit 2001 over de rebelse Joodse Raad van Enschede waarin haar grootvader een van de bestuursleden was.
In tegenstelling tot de Amsterdamse raad wisten de Enschedeërs mede dankzij hun uitgekiende relatienetwerk tal van personen uit Twente te behoeden voor deportatie. Zo wist Renée bij te dragen aan een belangrijk stuk Joodse en Nederlandse geschiedschrijving.

Trouwe vriendin met bijzonder gevoel voor humor

De jaren volgden elkaar op en Renée was geen collega meer maar een hele trouwe vriendin geworden. Ze was dol op onze opgroeiende dochter en ze vertelde mij regelmatig hoe blij ik mocht zijn met dit kind. Ongetwijfeld was ze ook zelf graag moeder geworden, maar dit geluk viel haar niet ten deel.

Renée had een bijzonder gevoel voor humor. De bezoekers van Sal Meijers sandwichshop betitelde ze als ‘pekelvleesplebs’, een bepaalde persoon die ze had ontmoet was een ‘antisemitel’, de man hield niet van jodelen en gekscherend sprak ze van een ‘dagje Dachau’ nadat ze deze bizarre locatie had bezocht.

Voorrecht

De afgelopen maanden nam een ernstige ziekte bezit van haar lichaam, maar zeker niet van haar geest. Bij mijn laatste bezoek aan haar in augustus hebben we nog heel wat afgelachen met allerlei opgediende lekkernijen onder handbereik. 

Afgelopen zondag is ze onder grote belangstelling begraven op Muiderberg. Het was een bijzonder voorrecht Renée al die jaren te kennen. 

Zichrona livracha, haar nagedachtenis zij tot zegen.

cover: Interieur synagoge Enschede