Herdenking deportatie Barneveldgroep

Tijdens de Tweede Wereldoorlog hoopte een groep van ruim 650 Nederlandse joden op een veilig verblijf in Barneveld. Echter, ze werden op 29 september 1943 afgevoerd naar kamp Westerbork. Op 29 september 2023 werd herdacht dat deze deportatie precies tachtig jaar geleden plaatsvond.¹ 

In aanwezigheid van enkele overlevenden en vele nazaten van de Barneveldgroep vond de herdenking plaats in Kasteel de Schaffelaar in Barneveld. De sprekers, onder wie burgemeester Jacco van der Tak, vertelden over de historie van deze groep.

Onmogelijke keuze

Toen de deportaties van ‘niet-ariërs’ begonnen, waren er drie keuzes: onderduiken, vluchten of de gedwongen reis naar de ‘werkkampen’ in het oosten accepteren. 

Een alternatief kreeg een groep joodse Nederlanders. Zij konden wegens ‘landsbelang’ worden gevrijwaard van deportatie. Uiteindelijk ging het om een groep van ruim 650 mensen. 

Zij werden vanaf december 1942 in de Schaffelaar en de Biezen geïnterneerd. Dit zou ter bescherming zijn tegen willekeur van de SS, in de veronderstelling dat ze daar de rest van de oorlog veilig konden blijven. 

Plotseling ontruiming

Op 29 september 1943 werden de Schaffelaar en Huize de Biezen plotseling ontruimd en werden zij, op een enkeling na die toen ontsnapte, naar Westerbork afgevoerd. Dankzij de bescherming van K.J. Frederiks (secretaris-generaal van Binnenlandse Zaken) verbleef de groep vervolgens ongebruikelijk lang in Westerbork. Pas in september 1944 werden zij afgevoerd naar Theresienstadt. 

Uiteindelijk is een deel van de groep in februari 1945 uitgewisseld voor goederen en naar Zwitserland gebracht en werd de rest bevrijd door Russische soldaten in Theresienstadt. Vrijwel de hele groep, waarbij de oudsten over de tachtig jaar oud waren en de jongste in Westerbork werd geboren, heeft de oorlog overleefd.

^{Foto (vermoedelijk gemaakt door de bezetter) van het gedwongen en onverwachte vertrek uit Barneveld in 1943}

Herdenken om niet te vergeten 

De verdeel- en heersstrategie van de nationaalsocialisten heeft tot op de dag van vandaag nog zijn gevolgen. Mede daardoor is de historie van de Barneveldgroep relatief onbekend.

De organisatoren kozen het motto ‘herdenken om niet te vergeten’ voor deze herdenking. Tijdens de herdenking stonden de acht sprekers stil bij de historie en de persoonlijke impact die deze op het leven van hun familie en henzelf heeft gehad.

Sprekers

Marjan Sprecher fungeerde als dagvoorzitter en vertelde waarom ze samen met haar broers deze herdenking had georganiseerd. 

Sander Israels zette de historie van de Barneveldgroep op een duidelijke wijze uiteen; van de vorming van de lijst en de dilemma’s die de deelnemers hadden om naar Barneveld te gaan tot aan de bevrijding in Zwitserland en Theresienstadt nota bene door het Russische leger waar we nu weer heel anders tegenaan kijken.

Boris de Munnick, schrijver van het boek ‘Uitverkoren in uitzondering?’ nam de deelnemers mee in de ervaringen die hij opdeed in zijn onderzoek naar de Barneveldgroep in de jaren ’80. Zowel zijn begeleiders als de geïnterviewde Barnevelders waren in eerste instantie terughoudend, want zij hadden immers ‘niets meegemaakt’.

Prinsjesdagontbijt met rabbijn Soetendorp

Burgemeester van Barneveld Jacco van der Tak gaf het belang van de Barneveldgroep en het herdenken aan. Hij memoreerde daarbij zijn recente deelname aan het Prinsjesdagontbijt waar rabbijn Soetendorp sprak over hoop houden ondanks alles wat er gebeurd is.

Cineaste Oeke Hoogendijk vertelde over de totstandkoming van haar film ‘Een gelukkige tijd‘ in 1998. Hierin werden overlevenden van de Barneveldgroep geïnterviewd,  Haar plan om de film te maken werd geïnitieerd door de weigering van haar moeder om met andere oorlogsslachtoffers over haar trauma’s te praten “Moet ik een Auschwitz-overlevende gaan vertellen dat ik bij de Barneveldgroep zat en dat ik het nu zo moeilijk met de oorlog heb? Nee, geen denken aan!”.  De getoonde beelden van de overlevenden in haar film maakten duidelijk welke immense impact hun verblijf in Barneveld op hun leven heeft gehad.

Kleinzoon van K.J. Frederiks

Karel Frederiks, de kleinzoon van de naamgever van de lijst, vertelde over de impact die het opstellen van de lijst en het bijna dagelijks onderhandelen met de bezetters op zijn grootvader heeft gehad. Secretaris-generaal Frederiks wilde zijn verantwoordelijkheden niet op anderen afschuiven. Desondanks was hij dankbaar voor de steun tijdens de oorlog van vooraanstaande en gezaghebbende Nederlanders als oud-ministers, hoogleraren en in het bijzonder aartsbisschop de Jong. 

De dochter van één van de initiatiefnemers om de lijst op te stellen, Joyce Hes, berichtte onder andere over de schrijnende tegenstelling tussen enerzijds de situatie tijdens de oorlog en anderzijds de advertentie van de huidige uitbater van de feestlocatie in het kasteel.

Portretten bij aankomst in Zwitserland

De laatste spreker was Daniel Prins, de zoon van de maker van het ingetogen herdenkingsmonument aan de voorkant van de Schaffelaar. Hij vertelde over de wijze waarop het transport naar Zwitserland tot stand is gekomen. De samenwerking tussen Himmler en Jean-Marie Musy, oud-president van Zwitserland, zorgde ervoor dat dit transport tegen betaling van veel geld achter de rug van Hitler werd uitgevoerd. Ook kwam naar voren dat er persoonlijke portretten zijn gemaakt van allen bij aankomst in Zwitserland. Deze portretten zijn tachtig jaar lang niet openbaar, wat betekent dat zij over anderhalf jaar zullen worden vrijgegeven. Dit was voor de meesten van de aanwezigen volstrekt nieuw om te horen.  

Yizkor en kaddisj

Tijdens de afsluiting sprak Marjan Sprecher haar dankbaarheid voor de gastvrijheid en hulp bij de organisatie van deze herdenking. Vervolgens maakte de groep een korte wandeling van het kasteel naar het spoor en terug naar het herdenkingsmonument.

Na een minuut stilte werd het Yizkor en het Kaddisj uitgesproken door Holocaust-overlevende Leo Zinn waarmee de herdenking werd afgesloten.

¹ Op 18 juli gaf Ronald Israels in deze krant meer informatie over de Barneveldgroep in zijn artikel: Barneveldgroep tachtig jaar geleden plotseling gedeporteerd.

^{cover: Afsluiting bij het herdenkingsmonument van Ralph Prins, foto auteur}