Onlangs woedde in Winschoten een bendeoorlog en heerste er een grimmige sfeer. Toch heeft deze plaats in Noordoost-Groningen van oudsher ook een suikerzoet imago: het is het stadje van de Winschoter citroenballen.
Venters en slikwinkeltjes
Omdat veel beroepen gesloten waren voor Joden, handelden zij in allerlei producten. De vele armen verkochten eenvoudige koopwaar, die ze uitventten met kruiwagens en hondenkarren. Het ging om lintjes, garens, huismiddeltjes en zelfgemaakt snoepgoed. Met suiker en pepermunt-, anijs- of citroenolie maakten ze een stroop, die op een bakplaat de oven inging en zo verhardde. Daarna hakte men dat brok in stukken. Kinderen waren er dol op en zochten voor een cent het grootste eruit, dat ze in hun mond lieten smelten. In de loop van de negentiende eeuw openden Joden snoepwinkeltjes, meestal een vorm van neveninkomsten, waar men ook dergelijke zelfgemaakte snoepjes verkocht. In Winschoten werden het slikwinkeltjes genoemd
Balletje Berg
In 1844 vestigden Benjamin van Berg (1816-1892) en zijn vrouw Hanna Adolfs Meijer (1816-1885) zich vanuit Oude Pekela aan de Torenstraat in Winschoten. Hun slikwinkeltje groeide onder leiding van hun zonen Mozes (1850-1914) en Carel Leon (1855-1912) uit tot een suikerwerkfabriekje.
Naast chocolade, pepermunt, biscuit en ander snoepgoed, verkochten zij een nettere variant van de vroegere suikerhompen. Bij Mozes en Carel Leon ging de stroop in ijzertjes en daar kwam een keurig vormgegeven snoepje uit. In spiegelbeeld was in de malletjes BvB gedrukt, de initialen van de stichter van dit bedrijf. Zoals altijd bij een succesvol product waren er kapers op de kust die probeerden de balletjes – die overigens geen ronde, maar een rechthoekige vorm hadden – na te maken. Daarom waarschuwden ze in advertenties: alleen die met de opdruk BvB zijn de échte Winschoter citroenballen. De balletjes, de zaak en de familie werden in Winschoten simpelweg Balletje Berg genoemd.
Joden én gojim
Volgens Jaap Meijer (1912-1993), die zijn jeugd in Winschoten doorbracht, verkochten de Van Bergs de snoepjes in het hele land. Citroenballen werden gewaardeerd door Joden én gojim. Ze golden als koosjer en mochten zelfs met Pesach worden gegeten. Deze Winschoters adverteerden daarom in landelijke Joodse bladen, maar ook in de regionale pers en dan bedienden ze zich van de Grunneger toal.
Nut der Israëlieten
Mozes, een vrijgezel, was actief in de Winschoter Joodse gemeente. Van Berg was voorzitter van het kehillabestuur, penningmeester van het armbestuur en bestuurslid van de prestigieuze plaatselijke afdeling van het Nut der Israëlieten. Maar ook in niet-Joods Winschoten blies hij zijn partij mee als lid van een herensociëteit, voorzitter van het Groene Kruis en commissaris van de Volksbank. Bij zijn begrafenis werden dan ook, geheel tegen de Joodse traditie in, door niet-Joodse bekenden bloemenkransen bij het graf neergelegd. Hij woonde samen met zijn zusters Saartje (1841-1914) en Betje (1857-1925), die ook ongetrouwd waren. Carel Leon was gehuwd met Reintje Cohen (1861-1931). Na het overlijden van Carel verhuisden zijn weduwe en hun dochter Hanna (1896-1943) naar Arnhem, Reintjes geboorteplaats. Hanna zou later vanuit Het Apeldoornsche Bosch worden gedeporteerd.
Mozes Zuidema
Betje van Berg verkocht de zaak in 1917 aan Mozes Zuidema (1891-1943), die na Mozes’ dood de leiding in feite al in handen had. Dat jaar trouwde hij met Frida Schulenklopper (1894-1943) uit het Duitse Norden. Haar zuster was ook met een Winschoter gehuwd. Zuidema hoorde, gezien zijn plaatselijke belastingaanslagen, bij de welgestelden van het stadje.
Bram en Mimi Gudema
De Zuidema’s hadden één dochter, Geertruida (1918-2010), die in 1940 met Adolf Heilbronn (1917-1944) uit Lochem trouwde. Zij overleefde Theresienstadt, hij stierf in een bijkamp van Auschwitz. Geertruida, wier ouders ook tot de slachtoffers hoorden, besloot in 1945 een nieuw leven te beginnen in de Verenigde Staten en verkocht het pand en het bedrijf aan slagerszoon Bram Gudema (1913-1969) en Mimi Gudema-Cohen (1916-2002). Zij waren in juli 1942 getrouwd, omdat ze dan samen ‘tewerkgesteld’ zouden worden. Met z’n tweeën dachten ze de ontberingen het hoofd te kunnen bieden. Hij werd al in augustus 1942 in Westerbork gevangen gezet. Het kamp was nog in de opbouwfase en Bram werd benoemd in de Ordedienst. Daardoor konden hij en Mimi, die in december 1942 werd geïnterneerd, de rest van de oorlog in Westerbork blijven.
Zij produceerden na de oorlog jarenlang de citroenballen. Na het overlijden van Bram zette Mimi de zaak alleen voort, tot ze in 1972 Winschoten verliet.
Nog steeds verkrijgbaar
de heer van der Laan met een zakje citroenballen,
foto Jannie Bos
Toch is de befaamde citroenbal nog altijd te koop: bij de firma Van der Laan in de Langestraat te Winschoten, die het alleenverkooprecht heeft. De indruk BvB hebben ze echter niet meer. De oude walsen waren namelijk versleten, die staan te pronk in de winkel van Van der Laan. Ook nu nog is er concurrentie, maar de originele, zeer zoete citroenbal koop je echt alleen in Winschoten!
cover: Monument ter nagedachtenis van de omgebrachte Joodse inwoners van Winschoten, foto Max de Krijger – Noorderland
Als ex Winschoter en nu wonende in Israel heb ik zeer goede herinneringen aan de winkel in de Langestraat. De citroenballen waren mijn favoriet . Zeer goede heinneringen aan de citroenbal.
Eerst een bekentenis: Ik hou nog steeds van citroenballetjes!
Ook na de Tweede Wereldoorlog, toen de kille Winschoten gereduceerd was tot enkele Joodse inwoners die de Sjoa hadden overleefd waaronder Bram en Mimi Gudema, werden en voor Pesach nog jarenlang citroenballetjes geproduceerd. Tijdens mijn verblijf in Groningen als chazzan, leraar etc. (1962-1967) heb ik daar een paar keer gesjoumerd en voor en na mij anderen.
Barend Elburg, Herzliyah Israel
Eind dit jaar hopen we weer in Israël te zijn. Uiteraard met de Winschoter citroenballen in de koffer. Reken maar Barend dat we even langs komen. Jaap en Suus Fekken uit Winschoten.
Als Winschoter stadsgids vertel ik altijd in de Torenstraat dat op nr 33 het adres was waar de citroenballen werden gemaakt en door het hele land werden verstuurd. Vaak heb ik dan ook een zakje bij me om de mensen te laten proeven wat de smaak is van deze specifiek Winschoter Joodse lekkernij. (En om natuurlijk ook even reclame te maken voor de lekkere winkel van Harrie vd Laan die ze altijd nog verkoopt.) Stadsgids en aanspreekpunt Joodse Geschiedenis Winschoten vd Stichting Oud Winschoten Koos Akkerman.