In het dagelijks leven gebruikt Ewoud Sanders geen woorden die bol staan van vooroordelen. Maar, zo stelt hij in onderstaand betoog, pas op met het schrappen of verbieden van beladen woorden. Want woorden zijn de sleutels tot kennis van het verleden.
Eind 2001 eiste de ‘Stichting Eer en Herstel Betalingen Slachtoffers van Slavernij in Suriname’ dat de woorden neger en creool uit de Dikke Van Dale zouden worden geschrapt. Gebeurde dat niet, dan zou de stichting op 2 februari 2002 op de Dam in Amsterdam vijftig Van Dales verbranden.
Deze datum was niet willekeurig gekozen. Op die dag trouwden Máxima en Willem-Alexander in de Nieuwe Kerk in Amsterdam. Die kerk ligt ook aan de Dam.
Van Dales van het Hilton
Inhoudelijk wekte deze eis bij sommigen verbazing, maar publicitair gezien was het een geslaagde actie. Er werd geen vergunning verleend, de boekverbranding ging niet door. ‘Dan gooien we de Van Dales van het Hilton af’, vertelde Roy Groenberg, voorzitter van de stichting aan dagblad Trouw. Ook die Hilton-actie werd niet uitgevoerd, maar inmiddels had het grote publiek door dat er iets aan de hand was met het n-woord. Dat woord was toen nog geregeld te lezen en te horen in de media.
Kort samengevat: de gevoelswaarde ervan was veranderd. Lang was het, zeker door witte mensen, opgevat als een min of meer neutrale term voor mensen met een zwarte huidskleur. In toenemende mate vonden sommigen het n-woord echter stigmatiserend en beledigend.
Van politiek correcte larie tot acceptatie
De maatschappelijke respons op dergelijke taalveranderingen verloopt volgens een vast patroon. Eerst is er weerstand: ‘Allemaal politiek correcte larie, we bedoelen er niks kwaads mee.’ Geleidelijk aan komt er meer begrip en tenslotte volgt (meestal) acceptatie. Eerst in de media, daarna bij een groter publiek.
Tegelijk is er een krimpende minderheid die blijft vasthouden aan de oude situatie. Dat zien we nu ook bij het n-woord. Ongehoord Nederland mag het nog graag gebruiken. Net als politici van Forum en de PVV. In een Kamerdebat over de excuses voor het Nederlandse slavernijverleden zei Martin Bosma van de PVV begin 2023: ‘Zwarte Piet moest kapot – slavernij. De term “Gouden Eeuw” is geschrapt, want slavernij. Uitgevers hebben censoren in dienst die passages moeten verwijderen die kwetsend zouden kunnen zijn. Een heel gewoon woord als “neger” is zo ongeveer verboden.’
Verbieden alleen in totalitaire staten
In de uiterst rommelige aanloop naar die excuses eisten sommige nazaten van tot slaafgemaakten een verbod van het n-woord. Het gebruik ervan zou zelfs strafbaar moeten worden gesteld.
‘Het n-woord. De geschiedenis van een beladen begrip’ (Prometheus, 2023, 192 blz., €20,00) door Ewoud Sanders met een inleiding door Kathleen Ferrier.
In theorie kun je een woord verbieden. Kijk naar Rusland, waar Poetin het heeft verboden om de oorlog in Oekraïne een oorlog te noemen. Wie deze smerige oorlog, want dat is het natuurlijk, wel zo noemt, kan in de gevangenis belanden. Dus in een totalitaire staat kun je het proberen, maar zelfs dan heb je nauwelijks controle over hoe mensen het onder elkaar gebruiken. In een democratie is zo’n verbod even zinloos als kansloos. Het werkt mijns inziens ook averechts.
Als minachtend ervaren
Stel, het was de ‘Stichting Eer en Herstel’, zoals ze tegenwoordig heten, gelukt om het n-woord te verbannen uit de Dikke Van Dale. Dan had dit woordenboek niet kunnen registreren hoe de gevoelswaarde ervan was veranderd. In 1999 luidde de definitie: ‘afstammeling van de in vroeger tijd in Amerika ingevoerde negerslaven’. In 2005, in de volgende druk, werd daaraan toegevoegd: ‘door sommigen als scheldwoord ervaren’. In de nieuwste editie is de definitie helemaal veranderd. Er staat nu: ‘Afstammeling van de in vroeger tijd in Amerika ingevoerde, slaafgemaakte bewoners van Sub-Saharisch Afrika (verouderende, veelal met uitbuiting en slavernij geassocieerde en daarom door een groeiend aantal mensen als minachtend ervaren term)’.
Zo’n wijziging lijkt wellicht een kleinigheid, maar is dat niet. Bij de uitdrukking zo zwart als een neger in de betekenis ‘zeer vuil’ vermeldt dit woordenboek inmiddels dat dit ‘beledigend’ is. Alleen al op basis van die kwalificatie zou je bij de rechter een beledigingszaak kunnen winnen. Zonder een dergelijk onafhankelijk oordeel is dat veel moeilijker.
Onvindbare informatie
Er kleeft nog een ander bezwaar aan het strafbaar stellen van het n-woord. De neerlandica Hilde Neus, werkzaam in Suriname, schreef hier eind 2022 een opiniestuk over. Het werd geplaatst in het Surinaamse dagblad de Ware Tijd, in het Antilliaans Dagblad en op de website van de Werkgroep Caraïbische Letteren.
Onder de kop ‘Verbod op het woord neger’wijst zij erop dat een dergelijk verbod zou leiden tot het ‘wegwissen van informatie’. Zo zouden ruim tienduizend archiefstukken en titelbeschrijvingen in onder meer het Nationaal Archief Suriname en de bibliotheek van de ‘Anton de Kom Universiteit van Suriname’ erdoor onvindbaar worden.
Anton de Kom
Bovendien zou heel veel proza en poëzie erdoor op het schavot terechtkomen. Ook van Antilliaanse, Curaçaose en Surinaamse schrijvers. In Wij slaven van Suriname uit 1934 van Anton de Kom (1898-1945) komt het n-woord ruim honderd maal voor.
Onder andere in deze zin: ‘Het heeft lang geduurd voor ik mijzelf geheel van de obsessie bevrijd had, dat een neger altijd en onvoorwaardelijk de mindere zijn moest van iedere blanke.’ In een podcast serie uit 2021 over het leven van De Kom werd deze sleutelzin weggelaten uit een langer citaat. Omdat de makers het n-woord niet wilden uitspreken, zo luidde de toelichting.
Het boek van Anton de Kom met toelichtingen als lesstof voor in het onderwijs. In 2020 werd ‘Wij slaven van Suriname’ uit 1934 opgenomen in de Nederlandse Canon. Het is het eerste boek over het wrede Nederlandse kolonialisme in Suriname en de Caraïbische eilanden. Dit boek verscheen in 2022, samenstelling: Henna Goudzand Nahar en Michiel van Kempen.
Stammen zij af van de eerste mens?
Het effect zal duidelijk zijn: uit de behoefte om politiek correct te zijn, om anderen niet te kwetsen, manipuleer je de geschiedenis. Onlangs heb ik de geschiedenis van het n-woord in kaart gebracht. Die is uiterst pijnlijk. Aan het eind van de achttiende eeuw stelde een woordenboek dat ‘negers’ beestachtig, ongodsdienstig, onredelijk, ontrouw, schaamteloos, woest en wreed zijn. Stamden zij, ‘gelijk wij’, wel af van de eerste mens? Halverwege de negentiende eeuw meldde een veelgebruikt naslagwerk dat ‘negers’ niet kunnen niezen.
Dikke Van Dale
Tot 1950 vermeldde de Dikke Van Dale bij het n-woord dat dit een ‘inboorling’ uit Midden-Afrika betrof, ‘gekenmerkt door een hoge, smallen schedel, donkere huidskleur (van geel tot zwart), kroes haar, platten neus enz.’
Zelf gebruik ik het n-woord allang niet meer. Ik zal ook de laatste zijn om te bepleiten dat het wel zou moeten worden gebruikt. Ik zou er ook niks op tegen hebben als het zou worden geschrapt uit een hedendaags woordenboek. Dit zou verdedigbaar zijn op basis van de huidige spreiding en frequentie van dit woord.
Maar de Dikke Van Dale pretendeert de woordenschat van de afgelopen 150 jaar te beschrijven. Daar horen, helaas, veel n-samenstellingen bij, de meeste gerelateerd aan de beschamende geschiedenis van de slavernij.
Zestig samenstellingen met jood en joden
In de praktijk is Van Dale wel degelijk gaan schrappen. In 1992 telde dit woordenboek nog vijftig samenstellingen met het n-woord. In de laatste editie waren dit er nog 23.
Eerder hebben we iets vergelijkbaar gezien. In 1992 stonden er ruim zestig samenstellingen met de woorden jood en joden in de Dikke Van Dale. Een druk later was dit aantal gehalveerd. De toenmalige hoofdredacteur gaf later toe dat dit onder druk van buitenaf was gebeurd. De Dikke Van Dale is een commercieel product, de uitgever vreesde dat de toenemende kritiek op deze woordgroep de verkoop zou schaden.
Antisemitisme verdween er niet mee, met het schrappen van een woord als woekerjood – een klassieke antisemitische stereotypering die nog steeds in omloop is. Sterker: het antisemitisme is momenteel aan het toenemen, tot in de Tweede Kamer aan toe. Wel is het debat over sommige antisemitische uitingen door die schrappingen bemoeilijkt. Dit omdat een min of meer onpartijdige scheidsrechter zichzelf buitenspel heeft gezet. Vast mede uit goede bedoelingen, om mensen niet te willen kwetsen, maar toch.
Witte superioriteitswaan
Ik vind dit schrappen kortzichtig. Net als de roep om het n-woord te verbieden. Ik heb begrip voor de achterliggende emoties. Dat steeds meer mensen het n-woord als beledigend en kwetsend ervaren, is een goede reden om het niet te gebruiken. Maar het verbieden is een ander verhaal. Veel nuttiger lijkt mij om de beladen geschiedenis achter dit woord, een geschiedenis die bol staat van witte superioriteitswaan, zo helder mogelijk voor het voetlicht te brengen.
Racisme verdwijnt helaas niet door woorden te schrappen. Je geeft er wel een wapen mee uit handen om racisme te bestrijden. Woorden zijn nu eenmaal sleutels tot het verleden. In dit geval tot een geschiedenis die duidelijk hoorbaar en voelbaar doortikt in het heden.
Dit stuk verscheen eerder in FD Persoonlijk
cover: spelende kinderen in het Oosterpark tijdens Keti Koti 2019, foto Bloom
Geef als eerste een reactie