Als je anno 2023 een vroom schoolkind vraagt wanneer Pesach is, dan zal het kind zeggen dat Pesach begint op de 15e Nisan en acht dagen duurt in de diaspora (en in Israël zeven dagen). Maar is dit wel zo?
42 woestijnreizen
Deze week wordt een dubbele parasja gelezen, Matot – Masee. In Masee wordt een langdradige opsomming gegeven van de 42 reizen die de Israëlieten maakten in de woestijn. Tegen de tijd dat de voorlezer klaar is met de hele waslijst, zijn de meeste sjoelbezoekers al met hun gedachten bij de kidoesj.
Het begin van de reizen wordt in Bemidbar 33:3 als volgt beschreven:
Op de 15e dag van de eerste maand vertrokken ze uit Ramses. Dat was op de dag na het Pesachfeest.
14e Nisan
De oplettende lezer zal hebben gemerkt dat de Tora hier van mening is dat het Pesachfeest één dag vóór 15 Nisan, oftewel op 14 Nisan plaatsvindt.
Ook brengt de Tora elders dat het Pesachfeest op de 14e Nisan en het Matzefeest op de 15e valt, bijvoorbeeld in Wajikra 23:5-6:
Op de avond van de 14e dag van de eerste maand moeten jullie het Pesachfeest (Chag haPesach) voor Mij vieren. En op de 15e dag van die maand begint het Feest van de Matzot (Chag haMatzot)…zeven dagen lang moeten jullie ongegist brood eten.
Tegenwoordig vieren wij Pesach echter vanaf de 15e Nisan, zoals het schoolkind zal beamen. Waarom is dat? En wat is het verschil tussen het Chag haPesach en het Chag haMatzot?
Chag haPesach
Het lentefeest Pesach is de dag waarop het Joodse volk zich herinnert aan de uittocht uit Egypte. Volgens de Tora moesten de Israëlieten het bloed van een lammetje op hun deurposten smeren. Alleen dan sloeg God de huizen van deze trouwe Israëlieten over (‘pasach’ betekent overslaan) toen Hij de eerstgeborenen van de Egyptenaren doodde.
Op Pesach werd daarom een lammetje geslacht op de 14e Nisan. Hierna werd het gegeten met de familie en was er tijd tot de ochtend van de 15e om de laatste restjes op te peuzelen.
Chag haMatzot
Het Matzefeest, het feest van het ongerezen brood, begint op de 15e Nisan en ook hier moeten we geloven dat het te maken heeft met de uittocht van Egypte (Dewariem 16:3):
Zeven dagen moet je er ongezuurd brood bij eten, brood van de ellende – want met haast ben je uit het land Egypte vertrokken – om de dag te gedenken dat je uit het land Egypte trok…
Maar waarom dan twee feesten voor één mythe?
De twee oorspronkelijke feesten
Volgens de bijbelwetenschappers waren Pesach en Matzot oorspronkelijk twee verschillende feesten.
Pesach was een heidens, apotropisch ritueel* met het doel om het kwaad af te weren. Het werd uitgevoerd door Israëlieten die leefden van veeteelt. De lente was een belangrijke tijd omdat de lammetjes werden geboren. Om de goden te bezweren om de kuddes te beschermen tegen toekomstige gevaren, slachtten ze de nieuwste aanwinst van hun kudde als offer, gevolgd door een familiefeest.
Matzot aan de andere kant, werd gevierd door mensen die leefden van de landbouw. Ook voor hen was de lente cruciaal, het begin van de nieuwe oogst. Gerst was het eerste graan dat geoogst kon worden en, hoewel gerst inferieur brood opleverde, werd het zeer gewaardeerd omdat de voorraden meestal al op waren. Gerst werd eveneens geofferd om de gerstoogst te beschermen.
Gersteveld (via Wikimedia Commons)
Omdat ze vroeger geen gist hadden, kwam het rijsmiddel uit een portie deeg dat apart was gehouden van de laatste partij brood. We kennen dit van de zuurdesembroden die tijdens de coronatijd werden gebakken. In de lente was er echter meestal geen oud deeg meer over. Uit gerstemeel, dat nauwelijks rijst, kon je sowieso alleen platte broden bakken: zo werd matza geboren.
Uittocht van Egypte
Wanneer de uittocht van Egypte later met deze feesten werd geassocieerd, is niet geheel duidelijk. Hetzelfde geldt voor het wonen in soekot (hutten), dat eigenlijk hutten waren waarin de oogsters tijdelijk op het veld woonden en had oorspronkelijk niets te maken met hutten die de Israëlieten schijnbaar bewoonden na de exodus. Het hineininterpretieren van een ontstaansmythe is voordelig uit politieke overwegingen, om het volk te verenigen en ze, bijvoorbeeld tijdens de Babylonische ballingschap, hoop te geven op een vernieuwde verlossing en terugkeer naar hun vaderland.
Verwoesting van de Tweede Tempel
Na de verwoesting van de Tweede Tempel werd er geen Pesachoffer meer gebracht op 14 Nisan. Onwillig om de Romeinen een overwinning op hun religieuze praktijken af te staan, begonnen de Joden Chag haMatzot met de naam Pesach te noemen. Niettemin waren ze voorzichtig om de oorspronkelijke naam Chag haMatzot in het gebedenboek en andere rabbijnse teksten te behouden.
Lekker ingewikkeld, maar niet minder boeiend!
* apotropisch ritueel is een handeling die geacht wordt geluk te brengen
Dit artikel van Elon Gilad in Ha’arets inspireerde me: The Surprising Ancient Origins of Passover
cover collage: Bloom
Geef als eerste een reactie