Violiste Liza Ferschtman komt op en speelt samen met haar ensemble (cello en piano) een passievol stuk. Theater Carré is tot de nok gevuld voor de voorstelling ‘Waar wij voor strijden’. Er is een presentator in pak (Derwig), type enthousiast manager, die zich na het eerste muziekstuk met een hand in de broekzak tot het publiek richt en zegt dat hij niet veel zal zeggen deze avond. Het tegendeel zal blijken.
Direct al vertelt de presentator dat deze editie van Theater Na de Dam anders zal zijn dan andere, omdat er oorlog woedt in Oekraïne, waar onze waarden op dit moment worden verdedigd. Aangezien wij in vrijheid willen leven zijn we volgens hem allemaal in deze oorlog betrokken en zijn wij allen ‘vrijheidsstrijders’. Vanavond moet het volgens hem gaan over deze vrijheidsstrijd en over de verbinding door de muziek.
De vierde mei als herdenkingsdag van o.a. de slachtoffers van vervolging in de Tweede Wereldoorlog wordt hiermee door hem met een ferme beweging van tafel geveegd.
Canon klassieke muziek
Eerst lijkt het nog om de kracht en de waarde van de muziek te gaan, maar al vrij snel laat de presentator zich in zijn enthousiasme meeslepen en eigent hij zich de muziek toe. Hij laat het pianotrio wachten of hij breekt te vroeg na het einde van een stuk al in. Hij heeft nog veel meer te zeggen, en noemt niet een keer de naam of componist van een muziekstuk (Brahms), maar wel zegt hij dat we behoefte hebben aan de canon van de klassieke muziek en aan grote woorden zoals die van Friedrich Schiller (de Duitse dichter/filosoof van de Sturm und Drang en van de zelfverwezenlijking in harmonie met de natuur).
Hij draaft verder door en roept op tot ‘schaamteloosheid’ en ‘kritisch denken’. In één zin trekt hij de schaal van de moord op de vervolgde slachtoffers in twijfel. In feite probeert hij het publiek uit te dagen terwijl hij zich steeds meer permitteert, zich ronduit misdraagt. Bij het derde stuk (Schubert) begeeft hij zich inderdaad schaamteloos tussen de spelende musici en komt zelfs aan hun bladmuziek.
Filosemitische clichés
Het publiek lacht nog als hij Ferschtmans spel wil corrigeren en haar niet aan het woord laat over haar muziekkeuze voor deze avond, maar wanneer zij hem herinnert aan het feit dat hij ‘niet te veel tussendoor zou spreken’ begint hij tegen het publiek over haar Joods-zijn.
Ineens is het muisstil in de zaal. Gebruikmakend van groteske filosemitische clichés prijst hij spottend haar muzikale begaafdheid, zich uitsluitend richtend tot het publiek en niet tot haar.
Ferschtman verlaat plotseling het podium. Het publiek applaudisseert voor haar besluit en ook voor de andere twee musici die haar volgen. De presentator is verbaasd dat de musici zijn weggelopen en niet meer terug willen komen en zegt iets als: ‘We waren toch nog niet klaar?’ Iemand in het publiek roept: ‘We zijn klaar met jou!’
Hierna gaat hij verder, nu met een racistische tirade tegen joden gericht. Een paar keer klinkt een heel zacht boe-geroep vanuit de zaal; een klapprotest zwelt een minuut lang aan. Een vrouw op het schellinkje roept: ‘Deze jood gaat weg!’. Als ze bij de uitgang is roept ze van hoog boven: ‘De joden zijn weg hoor, u kunt verder gaan!’
De man blijft onverstoord doorpraten, zijn betoog wordt nu zwakker en hij herhaalt de woorden over muziek en verbinding almaar weer en aan het eind zegt hij nog iets over ‘het licht waar we naartoe moeten’, door het rumoer niet meer goed te verstaan. Een verblindend licht springt aan.
Retoriek van de hedendaagse fascist
Ons werd deze avond stap voor stap getoond hoe het manipulatieve gedrag en de retoriek van de hedendaagse fascist in elkaar zit. Door de realistische setting (een concertavond met Liza Ferschtman) wordt de grens tussen spelers en publiek, de zogenaamde vierde wand, erg dun. Het publiek wordt getergd en uitgedaagd.
De presentator gaat tijdens het stuk geen moment in op de reacties van het publiek. Hij spreekt wel rechtstreeks tot het publiek en creëert zo een eenrichtingsverkeer. Daardoor kan hij tot het eind toe op het podium blijven staan.
Liza Ferschtman en Jacob Derwig in Waar wij voor strijden, Theater Carré 4 mei 2023, foto Jorn Heijdenrijk
Psychologisch experiment
De voorstelling kwam dicht in de buurt van experimenteel theater zoals we dat kennen van het Werkteater uit de jaren ‘70 en ‘80, maar dan zonder de weg via het hart van de toeschouwer. Of van een psychologisch experiment, omdat het publiek rechtstreeks werd uitgedaagd en aangesproken door een uiterst eendimensionaal en onbeschoft personage, omdat de prachtige muziekstukken telkens abrupt werden afgebroken door de gezwollen taal van de presentator en het ensemble door hem werd weggejaagd, omdat hij het personage Liza Ferschtman op een weerzinwekkende manier behandelde. Het publiek werd uitgedaagd, maar liet de Joodse vrouw zonder veel protest van het schellinkje vertrekken. Een experiment, omdat het gedrag en de taal van de presentator al vrij snel en duidelijk ver over een grens gingen..
Liza Ferschtman liep weg
Het verbaasde me dat toneeltekstschrijver Bo Tarenskeen zich er na de voorstelling over beklaagde (onder meer tegenover AT5) dat er mensen in het publiek riepen en klapten en zelfs wegliepen (naar mijn observatie ongeveer 15 van de in totaal 1349 aanwezigen) en dat ‘de voorstelling daardoor bijna niet afgemaakt kon worden’. Liza Ferschtman, die zichzelf speelde, liep weg omdat de grens van haar personage was bereikt. Voor een klein aantal mensen in de zaal was eveneens een grens bereikt. Het publiek hield zich gedurende het grootste deel van de voorstelling tamelijk rustig.
Publieksparticipatie
Na bijna een uur was het punt gemaakt – het pianotrio was al lang vertrokken – en de oninteressante presentator begon in herhaling te vallen. Het werd rumoeriger in de zaal. Hoe lang gingen we nog luisteren naar deze man? Het was te zien dat Jacob Derwig zich enorm moest concentreren om zijn spel vol te houden en het publiek te blijven negeren. Zo vervaagde hij al pratend als een roepende in de woestijn. Een goed voorbeeld van publieksparticipatie.
Grimmige voorstelling
Waar wij voor strijden is een grimmige voorstelling te noemen. Het stuk laat met grove middelen zien hoe een extremist zich gedraagt en uitdrukt, hoe de taal geweld kan aandoen en wat er gebeurt als we geen grenzen stellen.
Meesterlijk gespeeld door Liza Ferschtman, de twee musici en acteur Jacob Derwig.
Gezien op 4 mei 2023 in Theater Carré te Amsterdam.
Waar wij voor strijden, Toneeltekst Bo Tarenskeen /Regie Paul Knieriem/ Dramaturgie Jaïr Stranders / Productie Inger Stam Theater na De Dam / Spel Jacob Derwig, Liza Ferschtman (viool) Alexander Warenberg (cello) Hannes Minnaar (piano).
Theater Na de Dam werd in 2010 opgericht door theatermakers Jaïr Stranders en Bo Tarenskeen om de nationale dodenherdenking van 4 mei meer betekenis te geven. Hun initiatief groeide uit tot de 130 theatervoorstellingen (inclusief jongerenvoorstellingen) die dit jaar op 4 mei om 21.00 u in het hele land worden gespeeld.
Elk jaar nodigt Theater na de Dam twee theatermakers of artiesten uit om samen in Theater Carré een voorstelling voor 4 mei te maken. Dit jaar was dat Waar wij voor strijden naar een tekst van Bo Tarenskeen.
cover: Waar wij voor strijden met Jacob Derwig en Liza Ferschtman, foto Jorn Heijdenrijk, met dank aan Theater Na de Dam
Wat een boeiende en diepgaande recensie van deze voorstelling. Die wél stof heeft doen opwaaien. De meeste artikelen waren niet zo genuanceerd. Grappig dat mijn gedachten ook even afdwaalden naar Het Werktheater van weleer. Ook Emile Schrijver en Hanneke Groenteman reageerden zeker niet a priori negatief. Dank voor uw verhelderende bijdrage.
Bravo!