Aantrekkingskracht van de stad met het pijnlijke verleden stipt Europees joods thema aan

zaal met foto op scherm en vier mensen eronder zittend

Verslag bijeenkomst over Hedendaags Joods Leven in Berlijn, woensdag 22 februari georganiseerd door het Duitsland Instituut in samenwerking met het Joods Cultureel Kwartier. Sprekers: Hetty Berg. directeur Jüdischen Museums Berlin, daarvoor curator Joods Historisch Museum, Amsterdam. Mirna Funk, studeerde filosofie en geschiedenis aan de Berlijnse Humboldt-Universität, en antropologe Dani Kranz, nu onder meer gastdocent aan de Ben Gurion University, Israel. Gespreksleider: journaliste en programmamaakster Sandra Rottenberg.   

Er is meer joodse aanwezigheid nodig in de POP-cultuur 

Dat was een van de stellingen in een debat over Joods-zijn in Duitsland afgelopen woensdag 22 februari in een zaal van het Goethe Instituut op de Amsterdamse Herengracht. 

In mijn hoofd verving ik het woord Berlijn voor Amsterdam, en Duitsland met Nederland. Amsterdam kent een rijke Joodse geschiedenis. Een geschiedenis van vallen en opstaan, bloei en teloorgang, met als dieptepunt de Shoah. Joods leven in Amsterdam is divers. Voor sommigen speelt religie een grote rol, voor anderen niet. Tot zover kon ik Berlijn door Amsterdam vervangen. 

Maar kunnen wij ook dit zeggen: Interessant genoeg beleeft de Nederlandse hoofdstad juist in de afgelopen jaren een groei van de Joodse gemeenschap. Vooral jonge, meestal links-liberale Israëli’s verhuizen naar Amsterdam. Hier gaat de vergelijking al mank, want Berlijn werkt als een magneet voor joden: vanuit Israël vanwege de High Tech en de cultuurscene, vanuit New York vanwege het Unorthodox effect en vanuit Rusland om weer andere redenen. 

aankondiging debatavond

Wat is de aantrekkingskracht voor joden om in een stad te komen wonen waar je het pijnlijke verleden op zoveel plekken tegenkomt? 

Dani Kranz schudt haar hoofd. Ze is antropologe en lid van een adviesraad over Joodse cultuur en bestrijding antisemitisme. Ze ziet zichzelf als jongere Jodin uit Keulen die niet aldoor wil worden gezien vanuit het verleden. Zij erkent dat de aandacht voor Shoah in bepaald opzicht een bedreiging vormt om jongeren te activeren voor een levendig joods leven waarin jongeren zichzelf in het heden vertegenwoordigd zien. Zoals we zien in de Amerikaanse film- en muziekindustrie. 

Geen woord over joodse achtergrond

In Nederland is dat anders. Ik denk direct aan de teksten bij twee kunsttentoonstellingen, die van de Franse activist en kunstenaar Claude Cahun in De Kunsthal, Rotterdam, en van de hedendaagse kunstenaar Nicole Eisenman in Kunstmuseum Den Haag. 

Prachtige tentoonstellingen, maar geen woord over de invloed van hun afkomst op hun werk. Hun joodse achtergrond heeft overduidelijk invloed op wat zij maken, en waarom ze het zo doen. Een toelichting uit welk nest zij komen had inhoudelijk voor mij in ieder geval veel toegevoegd. Weten de onderzoekers het niet, of zwijgen zij erover? Het Joods-zijn wordt genegeerd, zei ik sip bij thuiskomst. 

38 herdenkingsmonumenten

Dani Kranz vervolgt dat een groeiende groep joodse jongeren zich niet meer kan spiegelen aan het beeld dat ‘Joods-zijn’ dat vaak wordt gereduceerd tot de Shoah. Op 38 plekken vind je herdenkings-monumenten in Berlijn vult Hetty Berg aan. Berg, eerder bekend van het Joods Museum, is nu directeur Jüdisches Museum Berlin

De Russische joden komen uit een cultuur die zich als overwinnaar van de Tweede wereldoorlog ziet. Zij kennen het Shoah-verleden niet noch de herdenkingen zoals de Duitse joden of wij dat doen. Jongere joden en Israeli trekken meer naar naar Mainz, Hamburg en andere universiteitssteden. Zij volgen opleidingen, het geld en de commercie. Net als in Nederland vormen joden in Duitsland een marginaal percentage van de totale bevolking. Kranz werkt als DAAD Visiting Professor aan de Ben Gurion University in Israël. Ze bestrijdt het idee dat we elke diaspora met elkaar kunnen vergelijken. Los daarvan vertelt ze dat ook zij zich als Duitse jodin niet echt thuis voelt in Israël, net zoals haar jongste dochter die zeker niet naar Israël wil.  

Sexy favela

De Berlijnse journalist, feminist en multitalent Mirna Funk woont zowel in Berlijn als in Tel Aviv. Die laatste stad noemt zij een sexy favela. Zij is een zeer bekende persoonlijkheid, komt uit een joodse familie uit het voormalige Oost-Duitsland. Ze vindt meer zichtbaarheid en aanwezigheid van joden, jiddisjkeit en joodse humor in de pers en popcultuur belangrijk: als we ons niet laten zien en horen bestaan we niet. ‘Joods-zijn’ wordt in Duitse media en het publieke debat nog vaak op de Shoah gereduceerd. 

Daniel Donskoy van de talkshow Freitagnacht Jews in gesprek met Mirna Funk

Weinig kennis over de levende joodse cultuur 

Wij herdachten afgelopen maand Auschwitz, de Februaristaking. 4 mei is elk jaar een nationale herdenking voor alle groepen in de samenleving.

Oud-ingezeten Berlijnse joden delen niet veel met deze nieuwe joden uit de voormalige Sovjetunie of  mensen die na de val van het communisme als zogenaamde Kontingentvluchtlinge naar de stad kwamen. Deze nieuwe groepen beslaan inmiddels zeventig procent van de totale joodse bevolking  in Duitsland. Mirna knikt, zij vertegenwoordigt het jonge geluid meer dan het oude.

Vormt het beeld van joods-zijn & shoah een reden dat een groot deel van de Duitse, lees nu ook Nederlandse, samenleving vaak weinig over de levende joodse cultuur weet? Meer dan falafel street food? Omdat er te weinig rolmodellen zijn die jongeren aanspreken? Duitse initiatieven op openbare zenders zoals de talkshow Freitagnacht Jews en de podcast reeks JLID2021 proberen hier verandering in te brengen, en dat blijkt niet altijd makkelijk. 

Zerheilt – Frédéric Brenner

Dit gesprek met Mirna Funk, Dani Kranz en Hetty Berg vindt plaats in het kader van de tentoonstelling Zerheilt – Healed to Pieces (niet bestaand woord: ver-heeld, kapot genezen) van de Franse fotograaf Frédéric Brenner die te zien is in het Jüdisches Museum Berlin en nog tot 6 maart 2023 in het Joods Museum in Amsterdam (zie deze bespreking in De Vrijdagavond).

Drie jaar lang legde Brenner hedendaags Joods leven in Berlijn vast. Met portretten van nieuwkomers, oudgedienden, bekeerlingen, immigranten en andere Joden die de stad hun thuis hebben gemaakt of op doorreis waren, toont Brenner de diverse verschijningsvormen en uitingen van Joods-zijn. De foto van de man die aan de ene kant een chassidische outfit draagt en aan de andere kant een hip pak, spreekt boekdelen.

man in rommelige studeerkamer
foto Frédéric Brenner van man in studeerkamer in Berlijn, courtesy JCK

Sandra Rottenberg leidde het gesprek met humor en soms ook verbazing. Ze eindigde met de vraag:

Hoe wordt Joods-zijn anders ervaren in een buurland als Nederland? 

Naast mij zit een jonge vrouw. Ze schudt haar hoofd een aantal keer bij uitspraken als: ‘In Nederland valt de kennis over jodendom nog wel mee, want iedereen kent Hollandia en weet wat matzes zijn.’ Ik schiet in de lach, want hoe kun je dat zeggen terwijl zelfs een scholier van 15 me al weet te vertellen dat de geschiedenisdocent op een Amsterdams gymnasium niets zinnigs over de geschiedenis van Israël kan zeggen. De dame naast mij steekt haar vinger op. Actie! Deze studente vindt dit terecht onzin. 

Na afloop praat ik met haar. “Dat we altijd over een kam geschoren worden, terwijl vragen over ‘links zijn, je identiteit, je gender en hoe je denkt over Israël’ niet altijd even open besproken kunnen worden, ook niet onder joden.” Zij vervolgt: “Als je erop aangekeken wordt als je jezelf voor of tegen Israël uitspreekt. Zelf los van de huidige problematiek…’ Zij is er uitgesproken over. Ze blijkt zich niet thuis te voelen bij initiatieven als Oy Vey omdat zij zelf zionist is en zich meer gezien voelt bij de jongerenafdeling van het CIDI. Bij het vertrek naar huis denk ik aan de wijze woorden van Jonathan Sacks: Try and unite. Waar hebben we het eigenlijk over als we over het hedendaagse Joodse leven praten? De diversiteit van joden in Berlijn en in Duitsland gaat over een herkenbaar Europees joods thema: Joods-zijn los van de Shoah.


cover: debatavond 22 februari 2023 Goethe Institut met van links naar rechts: Dani Kranz – Hetty Berg – Mirna Funk – Sandra Rottenberg (gespreksleiding). Foto Wolfgang Schreiber

de tentoonstelling Zerheilt, het Berlijn van Frédéric Brenner is nog te zien in het Joods Museum tot en met 5 maart 2023

Over Yvonne Twisk 14 Artikelen
Yvonne is adviseur Bestuur, Toezicht en Governance bij kennisplatform Cultuur+Ondernemen. Hiervoor was ze directeur van de Liberaal Joodse Gemeente Amsterdam, en bij Penguin Books Netherlands, zakelijk leider van UvA Erfgoed en Atria, eneigenaar van TIM Art Management en House of Culture waar zij in opdracht adviseert. Zij studeerde klassieke talen, kunstgeschiedenis en bedrijfskunde aan de Universiteit van Amsterdam. Yvonne helpt met name culturele organisaties, uitgeverijen en kunstenaars met coachend leiderschap en strategische of grensoverschrijdende dilemma’s.

Geef als eerste een reactie

Geef een reactie

Uw e-mailadres wordt niet gepubliceerd.


*