Mensen, apen, onrecht was de beloftevolle titel van een lezing aan de Universiteit van Amsterdam over het negentiende eeuwse theater in Berlijn. Voor De Vrijdagavond ging journaliste Anne Ornstein erheen en zag Der Pavian, over een baviaan die bij de mensen probeert te horen. Sprekers waren Deborah Hertz, hoogleraar Jewish Studies aan de University of California en gespecialiseerd in het Duitse en Europese Jodendom, Ezra Engelsberg, kenner van het Duits-Joodse theater en Hanco Jürgens, verbonden aan het Duitsland Instituut.
Paria
In de aankondiging stond dat het een ‘theatrale lezing’ zou worden. Dat klopte. Er werd een toneelstuk voorgedragen, Der Pavian van de hand van Ludwig Robert (1778-1832). Dit toneelstuk uit 1824 gaat over een baviaan die samen met zijn vrouw en kind in de samenleving ‘erbij probeert te horen’.
Dit lukt niet, hij is en blijft een paria en als het gaat om het gerechtshof of het leger wordt de aap buitengesloten. Uiteindelijk worden hij en zijn vrouw met een kussen doodgedrukt. Het symboliseert de positie van de Duitse Joden in de achttiende en begin negentiende eeuw. Zij proberen volwaardig mee te doen in de samenleving, maar uiteindelijk worden de Duitse Joden toch niet geaccepteerd en weggedrukt in de samenleving.
Salons
Deborah Hertz spreekt na de theateropvoering over het leven van Ludwig Robert, die eigenlijk Liepman Levin heette. Hij was de jongere broer van de bekende salonnière Rahel Varnhagen, waar Hannah Arendt een biografie over schreef. Salons, bijeenkomsten op informele plekken en bij mensen thuis, waren in die tijd een populaire manier voor intellectuelen, schrijvers, dichters, musici en kunstenaars om bijeen te komen en te praten over ‘hoogstaande’ onderwerpen. Ook werd er gemusiceerd en werden er toneelstukken opgevoerd. Robert’s Der Pavian is in één van die salons opgevoerd.
Liepman wordt Ludwig
Wanneer in 1812 een edict wordt afgevaardigd waarin staat dat Joodse namen moeten worden ‘gereguleerd’, veranderen veel Joden hun voor -en achternamen. Mordechai wordt ‘Moritz’. Meyer wordt Marcus. En Liepman wordt Ludwig. Om aan de verwachtingen van zijn ouders te voldoen, doet Ludwig Robert in eerste instantie, net als veel van zijn tijdgenoten (zoals de bekende dichter-filosoof Heinrich Heine), een handelsopleiding, maar zijn interesse ligt toch meer bij culturele zaken als theater, poëzie en muziek. Ludwig Robert heeft grote bewondering voor de bekende Duitse schrijver Wolfgang Goethe.
Schmatten
Ludwig Robert laat zich, net als veel andere Joden – waaronder de eerdergenoemde Heine – sjmadden (bekeren tot het Christendom). Toch blijven deze Joden door de buitenwereld gezien worden als Joden. Dat blijkt wel uit één van de salon-bijeenkomsten waarbij Achim von Arnim, zich tegen de gasten antisemitisch uitlaat over zijn Joodse hosts.
Hoewel de Joden in sommige staten in Duitsland al in 1780 burgerrechten krijgen, is het dan met het antisemitisme en de uitsluiting nog lang niet gedaan.
Der Pavian werd nooit buiten de salonkringen uitgevoerd, des te bijzonderder was het dat we het in deze lezingsetting konden aanschouwen. Robert Ludwig schreef 25 werken, maar kreeg nooit de erkenning die hij verdiende.
*Deze theatrale lezing werd gehouden op 21 februari 2023 in SPUI25, het debatcentrum van de Universiteit van Amsterdam in samenwerking met het Huizinga Instituut, het Duitsland Instituut en het Menassah ben Israel Instituut.
cover foto: Anne Ornstein
De voorstelling en lezingen werden als een webcollege opgenomen en kan hier worden bekeken.
Geef als eerste een reactie