Pats, de vrouw in rode japon voor lege lijsten. Dat beeld kwam binnen. In de lege lijsten met hun klassieke uitstraling ooit welvaart suggererend zijn printjes gestopt van recente huiselijke taferelen.
De vrouw is een echte dame in haar sjieke lange jurk met bijpassende bolero en rode muiltjes. Een zeventiger van deze tijd: met leesbril kijkt ze op haar mobiel, een krant op de schoot. Alle elementen in dit grote beeld zijn zorgvuldig geënsceneerd. Het heet Zerheilt #57, Berlin, 2019 en is van Frédéric Brenner*.
Schijn van het goede leven
De dame met de lege lijsten raakt me. In alles herken ik de eenzame joodse vrouw die de schijn ophoudt van het goede leven. Ik voel de dames waarmee ik opgroeide in de Amsterdamse Beethovenbuurt, een omgeving met Sehnsucht naar een verleden waaraan niemand wil worden herinnerd.
Zerheilt is een woord bedacht door de dichter Paul Celan (1920-1970). Celan combineerde de woorden zerstören (kapot maken) en zu heilen (genezen). Hoe toepasselijk voor het nieuwe joodse leven dat zich deze eeuw vestigde in het verenigde Berlijn.
Meesterwerk Diaspora
De Franse fotograaf Brenner (geboren in 1959) begon zijn zwerftochten door de joodse wereld in 1978 in de naar het nostalgische Oost-Europa hunkerende wijk Mea Shearim in Jeruzalem. Ruim twintig jaar fotograferend langs meer dan veertig landen cumuleerde in zijn meesterwerk Diaspora: Homelands in Exile uit 2003.
Daarna besteedde hij tien jaar om, zoals hij het zelf omschrijft, het gebied te verkennen waar het heilige, de competitie en de uitsluiting elkaar bevechten. Indringende beelden van het land Israël en de Westbank, samengebracht in het boek An Archeology of Fear and Desire, 2009 – 2012.
Verschijnsel jodendom
Terug in Europa werd Brenner gegrepen door de paradoxen van het nieuwe joodse leven in Berlijn, de stad waar de schaduwen van de ingenieurs van de Shoah overal voelbaar zijn. Berlijn blijkt, zo zegt Brenner, een nieuw en verrassend hoofdstuk te zijn in de joodse diaspora, de beste plek om het verschijnsel jodendom te aanschouwen. Alles lijkt door elkaar te lopen, alles wat zich joods noemt, zou kunnen noemen of ermee worstelt. Jonge Israeli vol met tatoeages en punk versierselen, een charedi in zijn favoriete fin-du-siècle salon. Aangrijpend vond ik de indringend en gelijktijdig een beetje bang kijkende dame van een jaar of veertig voor een dreigende muurschildering. In haar kwetsbare halve naaktheid lijkt zij het allemaal niet meer te weten.
Aftandse studeerkamer
Mijn compagnon, een filosoof gespecialiseerd in de Frankfurter Schule, bleef stilstaan bij de wat aftandse studeerkamer die hij onmiddellijk herkende als van de joodse intellectueel in de knoop met zijn erfenis. Joods en Duits, vol met de vragen waarmee de Frankfurters Adorno en Horkheimer worstelden: hoe kon dit gebeuren in het o zo beschaafd geachte Duitsland? Is de ‘Endlösung’ een radicale ontsporing van de Verlichting of juist de donkerzwarte schaduwzijde van diezelfde Verlichting?
Ik herken in dat beeld iets anders. Ik zie de onhandige joodse man die zijn leven niet op orde heeft en met zijn hoofd nog leeft in de vorige eeuw. Mijn oog ziet onmiddellijk de kapotte armstoel, het rommelige bureau en de grote cactus: de plant die geen onderhoud behoeft, waar je naar kan kijken maar niet aan kan zitten. Een metafoor voor de onbereikbare Duitse vrouw?
Verwarrend theater
Brenner pakt Berlijn rigoureus aan als een verwarrend theater, inclusief beelden van dat theater zelf. Heeft de grote joodse toestroom naar deze stad, met name uit Israël en Rusland, een functie voor de Duitse heling van hun zwarte verleden, zo vraagt hij zich af. Of heeft zij deze functie alweer verloren nu alles en iedereen in verwarring is, identiteiten gefragmenteerd zijn en een bron van fantasie zijn geworden.
Het theater als metafoor voor al deze verwarring en wellicht ook hoop nu alle grenzen worden verkend en overschreden, waar verhalen en interpretaties over elkaar heen buitelen. Het zijn vragen en associaties die Brenners krachtige beelden oproepen van de joden in Berlijn.
Joods Museum Amsterdam, nog te zien tot en met 3 maart 2023
cover: fragment uit Zerheilt #57, Berlin, 2019 van Frédéric Brenner, JCK
Geef als eerste een reactie