Stedelijk Museum viert het koloniale verleden

Arme Effendi. Al anderhalf jaar kijkt deze antikoloniale strijder uit op posters van het KNIL, het Koninklijk Nederlandsch-Indisch Leger dat de onafhankelijkheid van Indonesië vier jaar lang met geweld trachtte terug te draaien. Het portret van Rustam Effendi¹ hangt in een zaaltje genaamd ‘Antikoloniaal Verzet’ in het Amsterdamse Stedelijk Museum. Effendi hangt naast Anton de Kom, de meest bekende verzetsstrijder tegen het Nederlandse kolonialisme.

Dit zaaltje werd geopend op 10 juli 2021. Mijn eerste bezoek was in september 2022. Toen ik die glimmende KNIL-posters zag hangen, schrok ik: ‘dit kan niet waar zijn’ en ‘er zal wel een uitgebreide toelichting bij staan’. Neen hoor, de curator had er keurig bijgezet wie de ontwerpers waren en in opdracht van wie de posters waren gemaakt: de Nederlandse overheid en de KNIL zelf. Er was geen lichtje gaan branden bij die tentoonstellingsmaker, noch bij de directeur, noch bij een van de vele tienduizenden bezoekers die er sindsdien langs zijn gelopen dat dit niet klopt in een zaaltje geheten Antikoloniaal verzet. Zelfs na het verschijnen van het NIOD-rapport² over de Nederlandse gruweldaden tegen dat verzet, ging geen belletje rinkelen bij de (kunst)historici van het Stedelijk.

Beeldtaal posters

Het was echt niet moeilijk om deze rariteit op te merken. Aan de beeldtaal van de posters is te zien dat het geen verzetsaffiches zijn uit die tijd. Als je dat niet opvalt, dan zie je aan het mooie, glimmende papier waar ze op zijn gedrukt dat dit geen stencilmachine was. De teksten laten geen ruimte over voor een misverstand: ‘Indië moet vrij.’ Ja, van de Japanners om dat reusachtige gebied weer onder Nederlands gezag te brengen. Indië was de koloniale naam van een zeer lang gestrekt, heel divers gebied met als enige overeenkomst dat er op al die eilanden koloniale handelsposten waren gevestigd.

De rekruteringsposter van het KNIL is onovertroffen in duidelijkheid: Versterkt onze gelederen! Daaronder een stoere Hollandse man die zich met kapmes en geweer een weg baant door het tropische bamboe om ‘Indië te bevrijden’. In werkelijkheid om daar tienduizenden mensen te doden, dorpen af te branden en erop los te martelen om de Nederlandse handelsbelangen te verdedigen. Immers, in het ‘moederland’ dacht men ‘Indië verloren alles verloren.’

Armoedig onderwijs

Blijkbaar is dit alles onbekend. Het onderwijs over het Nederlandse koloniale verleden is zo armoedig, om niet te zeggen niet-bestaand, of erger, staat nog steeds in het teken van de Nederlandse heldendaden overzee. Dat is triest om te concluderen. Maar onbegrijpelijk dat de makers van een zo goedbedoeld zaaltje met ‘Antikoloniaal Verzet’ dat niet in de gaten hebben. 

Het is alsof je in het volgende zaaltje met het kunstenaarsverzet ‘40-’45 een poster ophangt van de Wehrmacht met ‘kom Europa bevrijden’. Dan snap men direct wat wordt bedoeld: ‘bevrijden van Joden en andere Untermenschen.’

Russische leger

Of een actueel zaaltje opent met Oekraïens verzet en daarin nietsvermoedend een poster ophangt van het Russische leger waarin wordt opgeroepen ‘Bevrijd de Oekraïne’. Want ja, ‘bevrijd Oekraïne’ klinkt helemaal woke nietwaar.

Zouden ze bij het Stedelijk werkelijk slapen? Ik hoop van niet, want het Stedelijk is een plek waar ik me al decennialang thuis voel, en bij de huidige directeur echt goed aan m’n trekken kom wat betreft contemporaine kunst.³

1 Rustam Effendi (Padang, 13 mei 1903 – Jakarta, 24 mei 1979) was een antikoloniaal schrijver, dichter en politicus. Effendi was de eerste Indonesiër in de Nederlandse Tweede Kamer en het eerste Kamerlid met een niet-Westerse achtergrond. Ieder schoolkind in Nederland zou de naam Effendi moeten kennen, net als van Anton de Kom. 

De Onafhankelijkheid werd uitgeroepen op 15 augustus 1945. De Nederlanders vochten tegen deze onafhankelijkheid van 17 augustus 1945 tot 27 december 1949.

2 Het NIOD onderzocht het buitensporige geweld van de Nederlanders in Indonesië in ‘Onafhankelijkheid, Dekolonisatie, Geweld en Oorlog in Indonesië 1945-1950’. De resultaten zijn in februari 2022 gepubliceerd. Over het extreme geweld concluderen ze: “Wel blijkt uit de bronnen dat extreem geweld van de kant van de Nederlandse krijgsmacht niet alleen wijdverbreid was, maar vaak ook bewust werd ingezet.”  

3 bij toeval kwam ik op mijn laatste bezoek aan het Stedelijk Museum, woensdag 4 januari, directeur Rein Wolfs tegen. Ik vertelde hem wat ik in dat zaaltje had gezien. Hij ging met me mee en maakte foto’s van de gewraakte posters, die daar hopelijk niet lang meer hangen.

cover: de drie KNIL-posters in het Stedelijk Museum, foto Bloom