Zoals Hans Blom in de NRC van 9 december jongstleden adviseerde ben ik eerst maar eens zelf gaan kijken in het vernieuwde Verzetsmuseum voordat ik mij meng in de discussie over de nieuwe opstelling. Heel enthousiast kwam ik niet naar buiten en hieronder probeer ik te achterhalen waar dat nou door kwam.
De vele Verzetsmusea in Nederland danken hun bestaan vooral aan de behoefte om na de oorlog het beeld te voeden van een moedig, vastberaden en heldhaftig Nederland gedurende de jaren ’40-’45. Een onbedoeld effect daarbij was dat de gruwelijke werkelijkheid enigszins kon worden toegedekt. Juist op dit gebied heeft het vernieuwde museum belangrijke stappen gezet. Collaboratie, verraad en de meedogenloosheid van de daders komen ruim aan bod en nuanceren terecht het eenzijdige beeld van een land in verzet.
beeld auteur
Maar om meteen in de eerste ruimte vier nazi-vlaggen op te hangen gaat mij toch te ver. Dat heeft onder andere te maken met het feit dat helemaal nergens een relatie gelegd wordt met de geschiedenis van gebouw Plancius. Hier werden op Joodse feestdagen synagoge-diensten gehouden. Het was een populaire gelegenheid voor concerten, toneeluitvoeringen, feesten en partijen voor een overwegend Joods publiek. Daarnaast vonden er vele bijeenkomsten plaats van de eerste vakbond de ANDB (Algemene Nederlandse Diamantbewerkers Bond) onder leiding van Henri Polak. Het schuurt om bij het betreden van dit Joodse erfgoed tegen vier nazi-vlaggen aan te lopen.
Ook op een ander niveau loopt de aandacht voor de daders en hun handlangers uit de rails.
Ik citeer directeur Liesbeth van der Horst:
“het was gewoon niet zo dat mensen óf slachtoffer waren, óf collaborateur, óf omstander. In de praktijk liep dat door elkaar heen. We hebben er bewust voor gekozen dat naar voren te brengen.”
Natuurlijk was dat in sommige gevallen waar, maar je kunt deze waarheid niet zo maar generaliseren. Voor de overgrote meerderheid van de Nederlandse Joden was die nuance er helemaal niet. Zij waren slachtoffer en niets anders, punt. Dat zal het Nationale Holocaustmuseum dat volgend jaar om de hoek van dit Verzetsmuseum zal openen zeker duidelijk maken.
Dilemma’s? Zij waren slachtoffer en niets anders, punt
Hetzelfde gevaar ligt in het veelvuldig gebruik van het begrip ‘dilemma’ waaraan dan de voor de hand liggen educatieve vraag wordt gekoppeld ‘wat zou jij doen in zo’n situatie’. Maar in veel gevallen was er helemaal geen sprake van een dilemma. Amsterdamse ambtenaren tekenden zonder enige terughoudendheid een kaart waaruit af te lezen viel waar de meeste Joden woonden en de onderduikouders van mijn moeder hebben vanuit hun Christelijke overtuiging geen seconde geaarzeld om mijn moeder en haar zusje in hun gezin op te nemen.
beeld website Verzetsmuseum
Aandacht voor inclusiviteit is een goede zaak. Prima om te zorgen voor een optimale toegankelijkheid voor mensen met een beperking. Ook een goed idee om aandacht te besteden aan het verzet in de voormalige koloniën. Maar doorgetrokken naar de identificatie met de daders, omdat het ook maar gewoon mensen waren, gaat dan weer net die stap te ver. De vraag die al duizend malen gesteld is nu juist hoe het mogelijk was dat deze gewone mensen in monsters konden veranderen.
Allemaal heel correct, maar ik werd nergens echt door geraakt
En de meest ongrijpbare ervaring van mijn bezoek was wel dat de opstelling heel correct overkomt en gestaafd wordt door talloze feiten. Dat er honderd persoonlijke verhalen worden verteld en dat ik desondanks dat alles, behalve dan bij die vier nazi-vlaggen, nergens echt geraakt werd.
cover: beeld van website Verzetsmuseum Amsterdam
Dank voor het delen deze ervaring. Ik heb het vernieuwde Verzetsmuseum nog niet kunnen bezoeken maar de discussie over de her-oriëntatie van de leiding deden mij al het ergste vrezen. Ik dacht even terug aan de jaren 70, toen van het Anne Frankhuis een soort antifascistisch actiecentrum was gemaakt. Dus: je zoekt een idee of ideologie en vervolgens richt je aan de hand daarvan collectie in. Heel manipulatief, vind ik. Nog maar eens door het proefschrift van Somers gebladerd.(Oorlog in het museum. Herinnering en Verbeelding, 2014) Ik ben niet geschoold als museoloog of conservator. Maar als je als joodse bezoeker niet geraakt wordt tijdens de confrontatie met het deel van de Nederlandse geschiedenis dat maakt dat er nog Joden waren in Nederland ná 1945 is er iets mis. Jozias van Aartsen is volgens hun website voorzitter van de Raad van Toezicht.
Vindt hij dat een goed idee, die prominent opgehangen Nazivlaggen waarmee elke bezoeker geconfronteerd wordt? En hoezo is heldendom afgeschaft?? Ja, in deze tijd moeten we oppassen iemand te vereren en een heldenstatus toe te kennen voordat we ‘het hele verhaal’ kennen. Maar de meestal zeer bescheiden verzetsmensen waren helden omdat ze voor het redden van een leven hun eigen leven in de waagschaal legden. Ik weet het, er zijn meer Verzetskruizen aangevraagd dan er ooit verzetstrijders waren. En zoals Gogol vertelde: in Nederland had iedereen Joden op zolder verborgen. Dat beeld mag absoluut bijgesteld worden. Maar deze benadering lijkt niet te stroken met de geschiedenis. Verzetstrijders bevonden zich niet in een ‘grijs gebied’. De meeste Nederlanders wel, maar daarover kan het museum een kanttekening plaatsen bij de collectie.
Ik denk dat het Holocaustmuseum het beter zal gaan doen. Wellicht is de ideologie van het Verzetsmuseum losgezongen van het (georganiseerde) Verzet en de ervaring van de mensen die gered zijn.
Goed om de geschiedenis van het gebouw te noemen.Extra pijnlijk om in een joods gebouw nazivlaggen en nog veel meer nazipropaganda te zien. De verhouding is totaal zoek.
Zodra ik de kans heb in Nederland ben – zal ik er ook gaan kijken. Het lijkt me op basis van wat ik nu gelezen en gehoord heb, dat het museum in veranderd in Collaboratie- en Verzetsmuseum. Behalve dat door de nivellering collaboratie en verzet nu bijna aan elkaar gelijk gesteld worden?