Uitgeefster en schrijfster Meta Gemert is al sinds haar jonge jaren fan van Barbara, de fameuze Frans-Joodse zangeres. Gemert besloot een boek aan haar te wijden. Op jonge leeftijd moest Barbara (artiestennaam van Monique Andrée Serf) op vele adressen onderduiken. Aan het einde van haar leven schreef ze daarover Il était un piano noir. Meta Gemert vertelt over haar fascinatie voor de chansonnière.
Op 24 november van dit jaar was het 25 jaar geleden dat de iconische Franse chansonnière Barbara (Parijs, 1930 – Neuilly-sur-Seine, 1997) stierf. Het is ongelooflijk hoeveel hedendaagse zangers en zangeressen haar liedjes vertolkten en nog steeds vertolken. Daarnaast worden er, zeker in dit herdenkingsjaar, veel festivals en theatervoorstellingen rond haar georganiseerd. Ze was uniek als zangeres en schrijfster van prachtige chansons.
Ze was ook een bijzonder mens, iemand die aandacht had voor anderen. Ze was genereus, gaf veel geld aan goede doelen, steunde Sans-papiers (vluchtelingen zonder papieren). In de jaren tachtig, toen – zeker in Frankrijk – alles wat met aids te maken had een taboe was, bezocht ze aids slachtoffers in de ziekenhuizen en gaf voorlichting in gevangenissen. Ze liet zelfs een aparte telefoonlijn aanleggen zodat patiënten haar konden bellen, zelfs ’s nachts.
Voor veel mensen was Barbara een onmisbare steun. Als eerbetoon aan deze bijzondere zangeres besloot ik een boek over haar te schrijven. Nu het boek er ligt, weet ik dat er veel mensen zijn die haar chansons kennen, maar weinigen zullen weten wie zij werkelijk was en wat achter haar muziek verborgen lag.
Moeilijke jeugd
Barbara werd op 9 juni 1930 in Parijs geboren als Monique Andrée Serf in een seculier Joods gezin. Ze had geen gemakkelijke jeugd. Haar ouders schonken weinig aandacht aan haar. Ze werd – vooral door haar vader – beschouwd als een dommertje en stond in de schaduw van haar twee jaar oudere broer Jean, die voortdurend werd opgehemeld, want hij zou voor arts doorleren, en Monique, ach, met haar zou het waarschijnlijk nooit wat worden.
Ze was dan wel geen studiehoofd, maar wist op heel jonge leeftijd al dat ze wilde optreden, het liefst in een music-hall, een groot theater, als een virtuoos pianist. Ze begon haar ‘carrière’ thuis door de meubels in de huiskamer te bespelen, erop te trommelen, het waren haar piano’s en ze neuriede er onafgebroken bij. Een virtuoos pianist werd ze nooit, want die droom vervloog toen er rond haar dertiende jaar een cyste begon te groeien in haar rechterhand die na elke operatie steeds weer aangroeide. Pas na de zevende operatie bleef het voorgoed weg. Ze kon haar hand daarna leren haar hand goed te bewegen voor de normale dingen, maar een pianiste worden was niet meer mogelijk. Met veel doorzettingsvermogen lukte het haar om zichzelf uiteindelijk uitstekend te begeleiden.
Geen zin in de pers
Meestal begint de carrière van een zanger of zangeres zo rond vijfentwintigjarige leeftijd. Bij Barbara kwam het succes pas toen ze vijfendertig was, want ze moest veel hindernissen overwinnen en misschien ook een beetje zichzelf. Zij was niet makkelijk, niet voor zichzelf en niet voor haar omgeving, vooral voor de pers. Wellicht zou haar ster sneller zijn gerezen als ze wat toeschietelijker was geweest, wie weet, maar ze had geen zin om vragen te beantwoorden over haar verleden, en verder vond ze ook dat er nogal onnozele kwesties werden aangeroerd. Wat was er nu interessant aan haar ontbijt of dat men wist hoe laat ze opstond?
Philip Freriks interviewt Barbara
De nog jonge Philip Freriks interviewde Barbara in Parijs in 1973 voor Het Parool. Niet alleen duurde het heel lang voordat hij haar eindelijk te spreken kreeg, maar ze had ook niet echt zin in een interview. Onderstaand een paar passages uit dit interview.
…De deur zwaait open. Barbara vult het restaurant en maakt duizend excuses. We gaan zitten. Barbara: “U wilt dus een interview. Nou kijk, als u me al eens op het toneel had gezien, zou u me helemaal kennen. Dan zouden uw eventuele vragen ook overbodig zijn. Een zangeres moet zingen en niet praten. Het publiek begrijpt dat.”
Freriks vervolgt:
Met tranen in de ogen (vanwege het hete Arabische gerecht) zeg ik: “Van mij hoeft u niet hoor. Ik kan u niet dwingen.” Eigenlijk was het prachtig wat ze zei. Tenslotte kan ze haar dagen doorbrengen met het geven van interviews aan weetgierige broodschrijvers, die allemaal vragen: en wanneer debuteerde u ook alweer, en hoe was uw jeugd, en hoe komt het nou dat u zo mysterieus bent, en leidt u nog altijd zo’n dol leven? Plotseling geeft ze me haar privénummer. “Bel me wat later. Het zou niet eerlijk van me zijn om nu met je te praten. Mijn hoofd staat er niet naar.”
(Het Parool, 5 oktober 1973)
Omfloerste zinnen
Uiteindelijk vertelt Barbara door ‘niets’ te vertellen toch heel veel over zichzelf, alleen niet over haar verleden. Waarom het zo moeilijk was om over haar jeugd te praten, bleek bijna een jaar na haar dood. In september 1998 verschenen haar onvoltooide memoires. Het waren slechts veertigduizend woorden, een aanzet tot een autobiografie, waaraan ze pas ruim een half jaar voor haar dood was begonnen. Behalve over haar carrière schreef ze over de oorlog en haar jeugd. Ze schetste een beeld van een meisje voor wie de kindertijd bepaald niet gelukkig was. Tijdens de bezetting vluchtte ze met of zonder haar ouders van de ene onderduik naar de andere, en het vreselijkste van alles was dat haar vader haar had misbruikt. Ze beperkte die mededeling tot enkele omfloerste zinnen zonder de woorden ‘misbruik’ of ‘incest’ te gebruiken. Het was niet de bedoeling dat ze gereduceerd zou worden tot een slachtoffer, dat was ze absoluut niet en bovendien vertelde ze dat ze het verdriet achter zich had gelaten.
Motor liedkunst
Barbara’s verleden was de motor van haar liedkunst. Ze zei niet voor niets: ‘Je chante ma vie.’ Toen ze een poging deed om iets te doen aan de depressies, slapeloosheid en de angsten waar ze onder leed – en die wel degelijk te maken hadden met haar verleden – hield ze daar snel mee op. Ze was bang dat, als ze door de sessies bij een psychoanalyticus zou ‘genezen’ ze haar talent zou kwijtraken. Ze was een mens met humor; overdag liet ze haar verleden achter zich, maar niet in de nacht.
Veel Franse chansonniers stonden centraal in het recente TV programma Chansons! van Matthijs van Nieuwkerk en Rob Kemps. Toen in de eerste serie geen aandacht werd gegeven aan Barbara was dat voor mij een extra reden om het boek te schrijven. In de tweede serie die dit najaar werd uitgezonden kwam zij gelukkig wel aan bod.
Meta Gemert, Barbara – een gezongen leven. Uitgeverij Van Maaskant Haun, ISBN 9789083200255
Prijs: €21,99
Bij het boek werd deze website over Barbara in het leven geroepen, met tal van registraties van Barbara’s optredens en concerten, documentaires over haar leven en honderden studie-opnames van haar chansons. Wie zich voor 1 januari 2023 aanmeldt heeft voor een luttel bedrag een onbeperkt toegang tot alle geluids- en videobestanden.
Meta Gemert presenteerde haar boek op 3 september 2022 bij de Amsterdamse boekhandel Scheltema.
Een eerdere versie van dit artikel verscheen eerder in JaGDaF, het kwartaalblad over Joods leven, in het bijzonder in Noord-Nederland.
cover: screenshot uit de video Barbara van ina.fr
Geef als eerste een reactie