Het is woensdagavond 23 november 2022. Uw vertrouwde sportverslaggever is er op uitgestuurd voor een literair filosofisch onderonsje. Het voelt als voor het eerst op schaatsen staan. Gelukkig heb ik mijn vrouw bij me, zij is de stoel op het ijs.
Er staan twee houten fauteuils op het podium in de Stadsschouwburg Amsterdam voor Grossman en Grunberg. Een zaal voornamelijk vol misjpoge en bij alle uitgangen brede mannen van de bewaking. Het voelt dus vertrouwd. Grunberg interviewt Grossman die in Nederland is omdat onze koning hem de Erasmusprijs overhandigt*. Voor de bezoekers is dat bijzaak, zij zijn vol verwachtingen over Grossman’s woorden. De 68-jarige ‘duif’ formuleert met gevoel en diepe lagen.
Can there be a bit of laughter, zo had Grossman tijdens het voorbereidende diner gevraagd, vertelde Grunberg. De bekroonde auteur wilde voorkomen dat de Israëlische politiek en andere zware onderwerpen het interview zouden domineren. Dat had Grunberg goed begrepen. Hij opende met te zeggen dat de man op het podium niet Devid Grossman (Engelse uitspraak) de accountant is uit Manchester, maar de Israëlische schrijver David (uitspraak Daviet) Grossman die hij enorm bewondert.
wanhoop of sprankjes hoop
Twee grote schrijvers met elkaar in gesprek. Waarbij duidelijk werd dat Arnon Grunberg het interview tot in de puntjes had voorbereid door veel oude interviews te lezen en daar saillante opmerkingen uit te halen om over door te vragen. Hij bouwde de avond gedegen op met een gerichte volgorde van thema’s. Zo kwam het thema wanhoop of toch sprankjes hoop houden vaak terug.
Het interview werd afgewisseld met stukjes video uit het leven van Grossman en performances waarbij stukken uit Grossman’s boeken werden nagespeeld of voorgedragen. Zo droeg de Israëlische actrice Rotem Carmeli een stuk voor geïnspireerd op Her body knows, over een vrouw die haar moeder gaat verliezen, over hun contact en het bewust-zijn van het op handen zijnde verlies. Indringende teksten, vrij beklemmend eerlijk gezegd.
echt kennen
Grossman en Grunberg spraken over ‘de ander wel of niet echt kunnen kennen’. Grossman legde eloquent uit hoe we elkaar en onszelf vaak vooral kennen in de clichés die we keer op keer over onszelf vertellen, een ingesleten verhaal. Grossman gelooft in het belang van elkaar echt leren kennen en gaf weer hoe je dieper door kan dringen door andere vragen te stellen, naar kanten te gaan die de persoon zelf misschien niet eens kent van zichzelf. Ook duistere kanten, het ‘magma’** in ons.
Carmeli citeerde hem al: the most difficult thing is to write about the enemy in ourself. Het duistere in de ogen kijken. In jezelf, in de ander. Juist in de vijand.
schrijver springt erachteraan
Als schrijver moet je tot het uiterste gaan om je personages te leren kennen. Dat is een zoektocht waarbij je niet weet waar je op uitkomt. David Grossman laat zich door die zoektocht leiden en zo ontstaan zijn boeken. Wij gaan als schrijvers heel ver zo verklaarde hij. Zo vertelt hij een anekdote over een psycholoog die onmiddellijk achter een drenkeling het water in springt om deze uiteindelijk te redden. Terwijl een schrijver erachteraan springt, naar hem toe zwemt en om uiteindelijk met hem te verdrinken.
Hoe hij precies tot het schrijven komt? God only knows, zegt Grossman, wat een extra bijzondere uitspraak is voor een man die zichzelf nadrukkelijk seculier noemt. Het schrijven ontvouwt zich aan hem en aan het eind van een boek begrijpt hij zichzelf beter.
dilemma van veelheid
Als er een kritische noot gekraakt zou moeten worden over deze geweldige avond dan was het dilemma van de veelheid. Grunberg vuurde veel diepgaande vragen af op Grossman die ieder op zich een lang interview konden vormen: er zat een razend tempo in thema’s die vaak schreeuwen om vertraging en aandacht. En het leek of Grunberg af en toe verdieping van een onderwerp vermeed en dat stond ‘dichtbijheid’ (intimiteit) tussen de schrijvers in de weg. Het ging over hoe het is om schrijver te zijn, hoe je aan inspiratie komt. Over de bezette gebieden en de vijand en wie dat kan zijn. Maar ook Israël en de politieke situatie en over het verlies van zijn zoon Uri die stierf in de tweede oorlog met Libanon.
gemakkelijker om rechts te zijn
‘Ik kan me als schrijver niet overleveren aan wanhoop,’ was een van de fraaie quotes. Hij bedoelde dat wanhoop leidt tot fatalisme, racisme en andere gevaarlijke ‘ismes’. En als die ismes de overhand nemen, treedt moreel verval in. Zo wil hij niet worden. Grossman is uitgesproken kritisch over het moreel verval van Israël ten opzichte van de bezetting en de wijze waarop het land met de Palestijnen omgaat. Zijn heruitgegeven boek ‘De glimlach van het lam’ gaat daarover. Grossman stelt: het is gemakkelijker in Israël om rechts te zijn omdat je dan in stereotypen kan denken en je niet hoeft in te leven in de ander.
De ‘vredesduif’ heeft het in zijn optiek stukken minder eenvoudig. Die moet zich steeds verplaatsen in ‘de ander’ en bepalen hoe hij zich in morele dilemma’s opstelt. Maar ondanks al die kritiek op Israël is Grossman ook ontroerd, gefascineerd vol bewondering over wat Israël heeft gepresteerd en heeft opgebouwd. Misschien dat die constatering hem ook helpt bij het weerstaan van wanhoop.
niet bang voor kwetsbaarheid
Grossman komt over als een ontroerende man, met diepe doorleefde wijsheid, een bedaarde man met een fragiel postuur. Hij is niet bang om zich kwetsbaar op te stellen en doet vanuit een zekere zachtheid de meest imponerende uitspraken. Het is een zeer charismatisch man, op een heel bescheiden manier.
Het belang van het schrijven om zichzelf te begrijpen komt aan bod als hij spreekt over het verwerken van de dood van zijn zoon Uri. Tijdens de sjiwwe zei hij tegen zijn vrienden Amos Oz en Ab Yehoshua dat hij het boek waar hij aan bezig was niet meer zou kunnen afschrijven.
Oz en Jehoshua stimuleerden hem verder te gaan met schrijven door te zeggen te zeggen dat dit boek hem juist zou gaan redden. En zo is het gegaan. Een intens proces, door de pijn heen, waardoor David contact kon maken met Uri. Daarmee kon hij zijn verdriet verwerken. En het gaf hem ritme om steeds een stukje te moeten schrijven, al begon hij slechts met kwartiertjes per dag. Hij kwam er bovenop, zijn wanhoop voorbij. De wijze waarop hij dit vertelt – in een volle theaterzaal – maakt dat je naast hem zit en bijna kan voelen wat hij voelt. David Grossman is niet bang om te voelen.
sneltrein van bespiegelingen
Arnon Grunberg en David Grossman sluiten de avond af met een omhelzing, ons als publiek na een rijke avond toch wat beduusd achterlatend. Het was een mooie sneltrein van bespiegelingen, maar ik vermoed dat menig bezoeker liever die avond in een ‘boemeltje’ had gezeten. Gelukkig heb ik de aantekeningen nog van mijn vrouw, de stoel op het ijs. Om nog eens rustig tot me door te laten dringen wat hij heeft gezegd.
* de avond vond plaats op 23 november, naar aanleiding van de Erasmusprijs die Grossmann op 29 november ontving.
**(noot red.) magma is het vloeibare gesteente onder het aardoppervlak dat als lava een vulkaan uitstroomt.
cover: projectie van een jonge David Grossman tijdens de besproken bijeenkomst, foto Ilan Roos
Goed stuk, jammer dat ik dat event heb gemist.Het was me ontgaan, gr Ephraim
Dat is altijd het irritante van zo’n review, je schrijft iets waar de lezer eigenlijk weinig aan heeft. En als de lezer het een mooie voorstelling had gevonden is deze mogelijk gefrustreerd omdat het een one-off is.
Ilan, dank voor jouw recensie van de bijeenkomst met David Grossman.
Wellicht kun jij als uitgever van De gewaardeerde Vrijdagavond in een volgende aflevering de aantekeningen publiceren van jouw charmante, stimulerende en inspirerende “stoel op het ijs”! De kijk van Grossman op de niet onverwachte resultaten van de Israelische verkiezingen, de formatie van de nieuwe regering-Bibi evenals het regeringsprogramma verdienen ruime aandacht! Helaas kon ik de bijeenkomst niet bijwonen.
Beste Rob,
in antwoord op jouw vraag naar wat David Grossman zei over de huidige politieke situatie in Israël: (We zijn even in de aantekeningen en onze herinneringen gedoken.)
Ze hebben niet expliciet stil gestaan bij de uitslagen van de verkiezingen of de nieuwe regering. Wel begon Grossman zelf over Itamar ben Gvir, die een portret in zijn werkkamer had van Baruch Goldstein (je weet wel, die een bloedbad aanrichtte in een moskee op bezet gebied). Dat zei wel zo een beetje hoe het er voor staat, leek hij aan te geven. En eerder zei hij al dat Israël een chaos is, het leek alsof hij het een verloren zaak vond. En over de westelijke Jordaanoever en nederzettingen: “De kolonisten hebben gewonnen. Ik geloof niet dat er ooit een premier komt die ze gaat terughalen van de bezette gebieden”. Anderzijds suggereerde hij zoals Ilan schreef ook dat het belangrijk is om niet cynisch te worden. Rechts zijn (hoewel hij voorzichtig met dat woord om wilde gaan) is makkelijker dan toenadering en nuance zoeken en de ander proberen te begrijpen. Hij legde ook uit hoe diep de angst (en achterdocht en vijandigheid?) in de Israëlische samenleving zit en dat het -ook in geval van vrede ooit- nog lastig zal zijn dat eruit te krijgen.