Deze zomer bezocht ik enkele dagen Portbou, het Catalaanse dorpje op de grens met het Franse Perpignan waar Walter Benjamin in september 1940 een einde maakte aan zijn leven. Tachtig jaar later leek het dorp één groot bedevaartsoord voor de verdwenen filosoof. Op gedenktekens verspreid over het dorp viel te lezen hoe Hannah Arendt het plaatsje beschreef: ‘een van de mooiste plekken die ze ooit had gezien’. Een kwestie van trots waarschijnlijk voor de bewoners van Portbou. Arendt passeerde er vlak na Benjamins dood in 1940 om zijn naamloze graf te bezoeken, alvorens naar Amerika te vertrekken.
Filosofie als recept voor chocoladetaart
Mijn reisgenoot had bedacht om, in de voetsporen van Benjamin waar hij op promoveerde, hiernaartoe te gaan. ‘s Avonds dronken we pastis op een terras en keken we toe hoe de vredige heuvels achter ons langzaam een schaduw wierpen over het stenen strand aan onze voeten. We spraken over filosofie toen een oudere man van zijn tafel opstond om ons de hand te schudden. Hij wilde ons waarschuwen voor filosofie: in het beste geval een recept voor chocoladetaart, maar volgens hem nooit zo lekker als de taart zelf (waarmee hij vermoedelijk op het leven doelde). Ik glimlachte beleefd naar de man van het ongevraagde advies tot hij zich weer omdraaide. Eenmaal terug aan zijn tafel riep hij ons nog toe: ‘Oh, en als jullie dan toch filosofie willen lezen, lees dan de Origins of totalitarianism van Hannah Arendt. Meer heb je niet nodig.’
Chocoladetaart vind ik hoe dan ook niet lekker, maar ergens is het niet verrassend dat de man die filosofie in het algemeen smakeloos vindt een uitzondering maakte voor Arendt. Zij hield zich bezig met een vraagstuk dat diep geworteld zat in het leven van na de oorlog: hoe heeft het zover kunnen komen? ‘Je moet durven taart te eten’, zei de man van Portbou, ‘ook al kom je er niet zonder vlekken vanaf’.
Europese imperialisme
Arendts vraagstuk kon haar vraag evengoed niet smetteloos behandelen. Zij zocht de voorlopers van Hitlers en Stalins totalitarisme in het Europese imperialisme in Afrika en India. Haar ernst en moed bewonder ik, het zijn twee kwaliteiten die het lezen van Imperialisme al de moeite waard maken. Des te spannender wordt het, wanneer je beseft dat het werk ondanks de overtuigingskracht geen sluitend antwoord kan geven op de vraag hoe totalitarisme kon ontstaan. Tijdens het lezen vroeg ik me daarom af: waar zijn Arendts vlekken?
Arendts vlekken
Ik vermoed dat er al één op de titel, in het volle zicht, verborgen ligt. Zonder imperialisme was het totalitarisme misschien niet ontstaan, maar dit geldt denk ik evengoed voor het kolonialisme. Toch benoemt ze het kolonialisme slechts enkele keren, om het direct van de hand te doen als een afgesloten hoofdstuk in de geschiedenis. Dit vond ik vreemd, omdat het nazisme en het stalinisme gemakkelijk in aanmerking komen als keurmerk van koloniale regimes. De Amerikaanse historicus Timothy Snyder wijst erop dat voor beide ‘ismen’ Oost-Europa, en met name Oekraïne, een geliefd gebied was om te bezetten, grondstoffen uit te onttrekken, en – heel belangrijk voor het kolonialisme – te bevolken. Denk aan de Duitse Lebensraum en Stalin sprak van interne kolonisatie toen hij er een hongersnood veroorzaakte die miljoenen levens kostte. In die zin was de Tweede Wereldoorlog de eerste koloniale oorlog die uitliep op het opbreken van een koloniale macht: nazi-Duitsland.
Dekolonisatie-oorlogen
Maar Arendt publiceerde de Origins of totalitarianism in 1951, voor de meeste dekolonisatie-oorlogen uitbraken in Azië en Afrika. Hoe had ze kunnen zien aankomen dat de grootste gebeurtenis van de twintigste eeuw, de Tweede Wereldoorlog, de aanleiding zou geven tot de dekolonisatie-oorlogen die de wereldkaart zo drastisch zouden veranderen? Het leek erop dat Arendt, ondanks haar kennis van de geschiedenis, deze omwenteling niet had kunnen voorspellen.
Wat me weer terugbrengt naar het strand van Portbou. Toen de avond definitief was gevallen stond de oude man op en wenste ons geluk met ons verdere leven voor hij definitief het strand afliep: ‘het zal niet makkelijk voor jullie zijn’, zei hij, ‘er gaat nog van alles gebeuren, en weinig geruststellends’. Hierin leek hij eventjes in de voetsporen van Arendt en Benjamin te lopen. Hoe helder we het verleden voor ogen moge hebben, de toekomst blijft ongewis – toen, net als nu.
Column uitgesproken 22 november Spui25, debatcentrum van de Universiteit van Amsterdam, naar aanleiding van de nieuwe vertaling van The Origins of Totalitarianism. Part 2 van Hannah Arendt. Vertaling: Willem Visser, nawoord van Marli Huijer. Imperialisme, Boom, 2022.
De Duits-joodse filosofe en politiek denker Hannah Arendt (1906-1975) behoort tot de belangrijkste denkers van de twintigste eeuw. Haar werk wordt in toenemende mate als relevant en actueel gezien. Bij uitgeverij Boom verschenen eerder De menselijke conditie (2009), Totalitarisme (zevende druk, 2022) en Antisemitisme (2021).
cover: Hannah Arendt, Photo courtesy of Middletown, Conneticut, Wesleyan University Library, Special Collections & Archives
Mooi verhaal