Donderdag 10 november 2022 werden twee Stolpersteine geplaatst voor het huis in de Amsterdamse Beethovenstraat nummer 48. In dit huis woonde het echtpaar Grete Weil-Dispeker en Edgar Weil. De avond ervoor was er in het Goethe Instituut een lezing over de nagelaten roman van de Duits-joodse schrijfster Grete Weil, Der Weg zur Grenze. Het bijna tachtig jaar oude manuscript verscheen onlangs in het Duits en volgend jaar bij Meulenhoff in Nederlandse vertaling. Dat boek moeten we nog lezen, maar de Stolpersteine vertellen keer op keer een verhaal.
Grootste monument
De Duitse kunstenaar Gunter Demnig kwam naar Amsterdam voor het leggen van de struikelstenen van Edgar en Grete Weil. David Wertheim interviewde hem en vroeg de uitvinder van de Stolpersteine of hij zich als kind realiseerde wat er gebeurd was in zijn geboortestad Berlijn. Naar aanleiding van deze vraag vertelde hij over zijn verleden en over dit levenswerk: het grootste monument ter nagedachtenis aan de massaliteit en alle slachtoffers van vervolging en vernietiging door het nazisme.
Elk lot heeft een spoor
Gunter Demnig werd geboren in 1947. Berlijn was druk met de wederopbouw, hij ging naar school. Niemand sprak over de oorlog. Ja, je moest een paspoort hebben om naar Oost-Berlijn te gaan, dat was heel gewoon. Interviewer David Wertheim kan nauwelijks geloven dat Demnig geen besef had van het vernietigende verleden van iedereen en alles om hem heen. Doen kinderen dat eigenlijk wel? Kinderen nemen het zoals het is. Zijn vader sprak er nooit over hoe hij, tegen zijn zin in, van zijn eigen vader het leger in moest.
Gunter Demnig koos eind jaren zestig voor een kunstopleiding met performance en beeldhouwen. Hij heeft met zijn vader nooit over de oorlog gesproken.
Sporen van het verleden
Op de website van Demnig komen de sporen die naar de Stolpersteine leiden samen op een tijdslijn van zijn kunstprojecten. Het woord ‘Spur’, spoor, duikt een paar keer op. Als student vertrok hij van het Fridericianum Museum in Kassel over de Alpen naar The Tate in Londen en trok een rood spoor. Blutspur heette dit lange kunstwerk, waarmee hij een wereldrecord wilde vestigen en aandacht voor het spoor van vernietiging dat de Tweede Wereldoorlog trok.
In 1990 trekt hij in Duitsland zelf een kort spoor, dwars door Keulen, naar het laaddek van het Deutzer Bahnhof. De plek waar de nazi’s een stuk rails hadden aangelegd. Demnig deed hetzelfde als kunstproject voor de herinnering aan de Roma en Sinti. Vijftig jaar daarvoor, in mei 1940, waren er duizend Roma en Sinti gedeporteerd en in KZ Buchenwald vermoord. Het getal van duizend mensen paste in een exact aantal wagons. Dat is daar toen uitgemeten, vertelt Demnig in het Goethe Instituut.
De eerste slachtoffers van het nazi-regime waren de Jehova getuigen, daarna de gehandicapten, de homo’s en het werd steeds systematischer. Demnig heeft dit verhaal natuurlijk vaker vertelt, maar het raakt hem nog steeds. Dit verleden bepaalde zijn geëngageerde kunstwerken.
Hij maakt geen onderscheid, geen leed-hiërarchie tussen ondergedoken, vermoord, vergast, op transport gezet, te werk gesteld: het gaat om alle slachtoffers van de vernietiging èn hun kinderen.
Demnig vertelt over een familie waarvan twee dochters in het begin van de oorlog werden ondergebracht in het buitenland. De ene dochter groeit op in Colombia de andere in Scandinavië. Als de Stolpersteine voor de vermoorde ouders worden gelegd, wordt er veel moeite gedaan de overlevenden op te sporen. Zo worden de zussen na al die decennia voor het eerst herenigd.
Elke steen een leven
Families en verenigingen die de geschiedenis van een stad in leven willen houden, vragen Stolpersteine aan. In de pauze sprak ik iemand die met haar moeder een tienjarenplan heeft gemaakt om Stolpersteine in Haarlem te plaatsen. Want niet alleen zijn ze handgemaakt, Demnig wil de stenen stuk voor stuk het liefst zelf plaatsen, omdat elk mens telt, elke familie telt. Voor jonge mensen moet het telkens een struikelsteen in hun hoofd zijn om de geschiedenis en de verhalen te ervaren.
Dit levenswerk van Demnig bestaat uit handgemaakte stenen. Hij wil er zeker geen fabrieksproductie van maken, alleen al omdat Auschwitz een fabriek was. Hij deed het lang alleen, maar werkt nu met een team van negen man. Sinds 2020 is er een atelier in de tuin van het Goethe Instituut waar Stolpersteine voor de Benelux worden gemaakt.
Inmiddels zijn er in 31 landen Stolpersteine gelegd en in juni 2023 zal de 100.000ste steen worden gelegd. De twee Stolpersteine in de Beethovenstraat symboliseren het verhaal dat Grete Weil in Der Weg zur Grenze, de liefdesgeschiedenis van Grete en haar man Edgar die in 1941 in Mauthausen werd vermoord, ons niet eerder durfde te vertellen.
Grete Weil (1906-1999) werd in Nederland bekend met haar roman Tramhalte Beethovenstraat uit 1982
Der Weg zur Grenze, Augustus, 2022 uitgever: C.H.Beck
cover: Gunter Demnig in Amsterdam, foto auteur
Geef als eerste een reactie