Maya Fridman en vrienden, muziek in tijden van oorlog

In het najaar van 2021 vraagt de Cello Biënnale aan David van Tijn of hij een portret wil maken van de celliste Maya Fridman. Regisseur David van Tijn* heeft er enorm veel zin in. Het is voor een presentatie tijdens het Cello & Film Festival in Eye, sinds 2014 een vast onderdeel van de Cello Biënnale. De film is een tweeluik met het concert van Maya Fridman tijdens de Cello Biënnale 21 oktober aanstaande. Het geheel draait om vier zelden gespeelde stukken van de Russische postmodernistische Alexander Knaifel. De film zal geheel in Sint Petersburg worden opgenomen, de stad waar Knaifel woont en werkt.

Vlak voordat ze gaan draaien, het is inmiddels februari 2022, valt het plan in duigen door het uitbreken van de oorlog tussen Rusland en Oekraïne.

Musici ten tijde van de oorlog

In die beginperiode van de oorlog zijn veel benefietconcerten georganiseerd, zoals Joods Nederland al in maart in actie kwam voor Oekraïne. De Liberaal Joodse Gemeente Amsterdam organiseerde samen met het Joods Humanitair Fonds een benefietconcert met de drie koren Sjier Chadasj Amsterdam, Rénanim en Sjir Balev onder leiding van de dirigenten Marcela Obermeister en Vika Aizemberg**.

Direct na 24 februari bleek de ongelooflijke doortastendheid van Fridman en Van Tijn om hun plannen voor de Cello Biënnale om te buigen. Er ontstaat een nieuw flimplan. De in Nederland wonende Russische celliste Maya Fridman zet zich meteen na de inval van de Russische troepen in voor hulp aan Oekraïne. In samenwerking met de Oekraïense musici Anna Fedorova en Konstantyn Napolov krijgen zij de grootste zalen in Nederland mee voor benefietconcerten. Vrijwel non-stop werkt Fridman aan de verbinding door muziek. Met de Oekraïense pianiste Anna Fedorova geeft de celliste al binnen week na de inval een benefietconcert, even later met de Letse cellist Mischa Maisky. Fridman brengt een grote cirkel van vooraanstaande musici uit Rusland, Oekraïne en andere landen bij elkaar.

Muziek ten tijde van oorlog

Zo ontstond het nieuwe filmplan van David van Tijn: een portret van Maya Fridman, haar instrument en haar collega’s en vrienden, een oprecht bevlogen Russin die stelling neemt tegen Poetins oorlog. Het werd de documentaire United We Stand (Music in Times of War).

We ontmoeten Fridman in dit tijdsbeeld waarin zij musiceert en leeft met al haar vragen, angsten en onzekerheden gecombineerd met haar passie en liefde voor muziek en mensen. Van Tijn maakte een portret van samenwerking en samenspel met vele musici die in deze film hun kracht en talenten vertonen voor een gezamenlijke visie en doel. Fridman zegt bij de gedachte dat ze haar ouders en haar vaderland wellicht niet snel meer kan zien, dat ze geen slachtoffer wil zijn. Ze is een survivor.

EYE on SOUND

De zaal in Eye zit bomvol voor de première van United We Stand (Musicians in Times of War) in EYE on Sound, 20 september jongstleden. Het is een avond waarin film en muziek elkaar raken evenals het publiek. Voorafgaand aan de première begeleidt Fridman live op de cello enkele gerestaureerde films uit de jaren twintig. De abstracte beelden en muziek wiegen me bijna in slaap zo mooi rustgevend werkt die combinatie met de zachte streken van Fridman’s cello. De films zijn werk van Dada-kunstenaar en pionier van de abstracte kunstfilmer Hans Richter uit vooroorlogse Berlijn.

De keuze van voor deze films, Rhytmus 21, 23 en 25, Vormittagsspuck en Zweigroschenzauber is niet toevallig. Ze vormen voor veel kunstenaars nog steeds een bron van inspiratie en, nog meer dan dat, het sluit het op United We Stand. De films refereren aan het Berlijn van de jaren twintig waarin Dada een activistische kunstenaarsgroep was die zich, na de gruwelen van de Eerste Wereldoorlog, fel tegenstander van de oorlog verklaarde. Ik kende deze Dada-invalshoek niet, maar wat een geweldige spiegel voor onze tijd. 

Passie voor muziek

Daarna zit ik direct op het puntje van mijn stoel voor United We Stand. De film begint krachtig en bevat beelden uit de oorlog. Van Tijn filmt tal van musici bijna op de huid, je voelt hun passie voor muziek, hoe deze oorlog hen van hun familie scheidt, hoe het hun denken verandert, hoe ze muziek zien als wapen tegen de oorlog. Sopraan Channa Malkin, over wie Basia Jaworski in deze krant al eerder schreef, haalt de tocht aan die haar familie moest maken op de vlucht voor de nazi’s. We kunnen ons in haar verhaal goed verplaatsen in wat er gebeurde en in wat nodig is om een zaadje te planten dat een boom vol vrede kan bewerkstelligen.

Muziek bevrijdt de donkerste zielen

Het meedoen aan deze film is voor de Russische musici en hun familie niet zonder risico. Kunnen zij ooit nog terug dan wacht hen twintig jaar gevangenisstraf, realiseren Maya Fridman en pianist Evgeny Kissin, beiden joods, zich. Het verzet moet uit het Westen komen, zegt Kissin. De muziek verbindt, verbroedert, steunt en zet aan tot vrede en dat hoor je, zie je en voel je in deze documentaire. Met de inzet van SoundPost, FilmWave en Cinecenter wordt dit hopelijk een wereldsucces. De persoonlijke bijdrage van componist, dichter en pianist Kissin met zijn kanonslagen op de piano geven niet alleen de titel aan deze film, maar raken je met alles wat deze musici voor elkaar krijgen recht in het hart. Luister hier naar zijn muziek.

Oost – West

Kissen gelooft niet dat er vanuit Rusland zelf verzet mogelijk is. Het verzet moet uit het Westen komen, zegt hij in de film. Muziek heeft al veel opgebracht en blijft dat doen met hun inzet en met giften. Inmiddels zijn er honderdduizenden euro’s voor Oekraïne opgehaald met organisaties waar u ook geld aan kunt geven. Op sjabbesavond vrijdag 14 oktober is er een benefietconcert in de Waalse kerk met de wereldpremière van een nieuw ensemble met Kissin en Fridman.

Evgeny Kissin vertelt over dit concert:  

“The first movement is the Russian invasion and bombings, and the sufferings of the Ukrainian people. The second movement is the tragedy of the Ukraine (two Ukrainian folk songs are quoted there: “I’ll go to the grave” and “Woe is me, woe”), the Finale is Ukraine victory in which I believe, and which must take place soon”.

Hij vervolgt:

“The Jewish element symbolizes Zelensky, the Israeli volunteers in the Ukrainian army and myself, my conviction that we Jews, who have always been the greatest victims of the Russian xenophobia, must be the biggest allies of the Ukrainians who are Russia’s greatest victims now.”

Laat deze verwoording ons inspireren en de muziek de snaren van de ziel raken.

*David van Tijn is kinderarts, scenarist en regisseur. Eerder maakt hij de documentaires over violist Janine Jansen (2010) en De winnaars (1996).

**Met medewerking van Gilad Nezer en Rabbijn Menno ten Brink, en met bemiddeling van Gary Feingold/KunstenDialoog traden er een Italiaans-Nederlands Ensemble The New Phoenix op en was er Jazz door Roberto Hallifi & Friends.

cover: Maya Fridman foto Melle Meivogel

Eind november dit jaar komt de documentaire United We Stand in de bioscoop