Jaap was 24 toen hij werd vermoord 

Bij de onthulling van een struikelsteen voor mijn oom Jaap, 30 september 2022 in Dieren 

‘Fijn als jullie bij de onthulling iets over jullie oom Jacob (Jaap) willen zeggen’, stond er in de mail van Kuny Bouma, voorzitster van de Stichting Struikelstenen Gemeente Rheden.

Zeker zouden wij dat ook fijn vinden, maar zelfs de twee woorden ‘oom Jaap’ suggereren al een nabijheid die er eigenlijk niet is. We hebben hem niet gekend en weten zo goed als niets over hem. Over wat voor mens hij was, wat zijn interesses waren, of hij zich joods voelde, wie zijn vrienden waren en of hij een relatie had. 

We staan voor het pand waar mijn zus Marcella en ik samen opgroeiden, Spoorstraat 9 in Dieren. Een plek vol van herinneringen voor ons allebei. Wonen boven de Magneet, de kledingzaak die door de verschillende generaties Levie’s werd gerund. Toen mijn vader mij rond mijn puberteit vroeg of ik de zaak wilde voortzetten, zag ik gelukkig in dat de  textielbranche in Dieren mijn dromen niet zou kunnen verwezenlijken. 

Over de oorlog werd thuis nauwelijks gesproken. Het leven moest opnieuw worden opgebouwd en wij, de kinderen, waren de hoop voor de toekomst en een betere wereld. Je wilt je kinderen niet belasten met de oorlog. Ik herinner mij dat ik op de Emmaschool, onze lagere school, iets moest schrijven over de oorlog. Ik schreef wel dat onze oom was vermoord, maar had ook toen geen enkel beeld bij wie hij was. 

Er was veel schaamte, zowel de schaamte over het onbeschrijfelijke leed als de schaamte van de overlevers die zich afvroegen waarom zij wel overleefd hadden en zoveel anderen niet.

Ook Abel, mijn zoon, is meegekomen naar de onthulling. Hij is nu 23 jaar. Door hem begrijp ik beter hoe diep het verdriet geweest moet zijn bij mijn grootouders en ouders over het verlies van hun zoon en broer. Zo diep dat zij er geen woorden voor konden vinden.   

Pas veel later kwamen wij erachter dat er met Jaap nog iets bijzonders aan de hand was dat in belangrijke mate bijdroeg aan het zwijgen en de schaamte. Jaap werd in januari 1942 in Amsterdam opgepakt voor diefstal en  heling van fietsen. We zullen nooit weten of hij dat echt gedaan heeft of dat het een verzonnen verhaal was om hem als Jood te pakken. 

Hij werd veroordeeld tot een jaar en zes maanden en kwam terecht in de gevangenis van Alkmaar. Vlak voor het einde van zijn straf werd hij overgeplaatst naar Arnhem en van daaruit, in plaats van vrijgelaten, naar   Westerbork gebracht. Hij kwam terecht In barak nummer 70 en werd, een maand na aankomst, op 31 augustus 1943 naar Auschwitz gedeporteerd.

Op 2 augustus 1951 ontvangt de Gemeente Alkmaar een bericht van de Minister van Justitie dat Jacob Levie op 31 maart 1944 is overleden in de omgeving van Oswiezcim in Polen. 

Deze datum suggereert dat hij niet onmiddellijk is vergast zoals de meesten, maar nog een aantal maanden in erbarmelijke omstandigheden heeft geleden.

Jaap was 24 toen hij werd vermoord. 

Dat wij hier staan vandaag komt omdat moedige mensen uit Dieren en omgeving onze vader Joop, Jaap’s broer, hielpen onderduiken in de oorlogsjaren. Dankzij de familie Bosman uit Ellecom, de familie Berveling uit Velp, de dames Witké uit de Spoorstraat en anderen, kunnen wij hier vandaag zijn en onze dankbaarheid daarvoor kunnen we niet vaak genoeg uitspreken.   

Dat er vandaag in de Spoorstraat een Synagoge staat die juist in deze dagen van Nieuwjaar en Grote Verzoendag intensief wordt gebruikt, voelt als een overwinning op het kwaad dat tachtig jaar geleden het dorp Dieren binnendrong. 

Wij zijn ontroerd en dankbaar dat bijna tachtig jaar na Jaaps dood inwoners van Dieren, die wij tot vandaag niet kenden, het initiatief namen Jaap weer terug te brengen naar de plek waar hij vandaan kwam.

De ban van het zwijgen wordt vandaag door dit steentje een stukje verbroken. We denken aan hem en spreken over hem. Dat zijn ziel gebundeld mag worden in de ziel van het eeuwige leven.  

cover: Ralph Levie leest zijn speech voor, foto familie Levie