Herdenkingsmonumenten horen in de openbare ruimte 

De struikelstenen, de schaduwen op het Olympiaplein, de teksten bij het Dachaumonument in het Amsterdamse bos zijn opgenomen in de straatstenen. Ja je loopt er overheen, maar je wilt ook een zekere confrontatie bij een monument, je wilt dat het opvalt. Het zijn herdenkingsmonumenten in de openbare ruimte en vaak opgericht op initiatief van buurtbewoners. Daarom zijn deze plekken van herinnering zo krachtig, ook al kunnen ze niet ieders goedkeuring wegdragen.

Denk aan het schaduwmonument aan de nieuwe Keizersgracht, opgericht door bewoners die zich terdege bewust waren van het feit dat zij daar nu een huis hebben omdat anderen, de joden, daar zijn verdreven. Zo ook het nieuwe schaduwmonument op het Olympiaplein. Het is mooi om te bedenken dat mensen rekenschap geven van de plek waar ze wonen.

impact

De bewoners op het Adema van Scheltemaplein in Zuid wilden ook een herinneringsteken voor wat daar op het plein was gebeurd. Veel scholieren en andere gebruikers van het parkje waren zich daar niet van bewust. Twee jonge kunstenaars ontwikkelden een plan op verzoek van de kunstcommissie van het stadsdeel Zuid. Zij kozen een tekstje uit het boek van Bianca Stigter, De Bezette Stad, en vroegen een aantal willekeurige voorbijgangers de tekst te lezen en in eigen woorden na te vertellen.

Het resultaat is nu te zien in de stenen van het plein. De reacties waren onthullend. De ene persoon kwam niet verder dan ‘oorlog en iets met Joden’, voor een ander betekende dit kleine stukje tekst de samenbundeling van de hele Jodenvervolging in Europa. Daarmee wil ik maar zeggen dat zowel een schrijver als een kunstenaar nooit kan voorspellen welke impact zijn werk op anderen heeft. 

politiebus

Dat er een politiebus op het monument voor het jongensweeshuis parkeerde zoals Lody van der Kamp zag, is zeker ongepast en ongewenst. Maar is het onvermijdelijk? Een keer per jaar leggen we er een krans neer en staan we er letterlijk bij stil, de rest van het jaar is het openbare weg, voor iedereen toegankelijk. Daarnaast is de Stopera op zichzelf natuurlijk al een afrond geplaatst op de leegte van de Jodenbuurt.

Dat deze buurt na de moord op meer dan 75.000 Amsterdammers altijd leeg zou blijven is natuurlijk een illusie. In de opbouwperiode was er niet veel oog voor dit verlies; als volgend jaar het Holocaustmuseum zijn deuren opent, is dat een van de laatste van dergelijke musea in Europa terwijl het percentage vermoordde Joden in Nederland toch tot de hoogste van de bezette landen behoort. 

struikelstenen

De struikelstenen zijn een geval op zich. Het is een bijzonder initiatief omdat hiermee landsgrenzen worden overschreden, Joden in heel Europa worden herdacht van Brno in Tsjechië tot Thessaloniki in Griekenland om maar iets te noemen. In haar eenvoud laten ze zien dat Joden, Roma en Sinti in Europa van hot naar her werden versleept met als enig doel hun vernietiging. Mijn bezwaar hierbij: niet iedereen krijgt zo’n steen alleen zij met nabestaanden of zoals in de Nieuwe Amstelstraat een buurtgemeenschap die zich het lot van de gedeporteerden aantrekt. 

Maar mijn grootste bezwaar is dat met de stenen de dood wordt herdacht en niet het leven van desbetreffende persoon. Om die reden ben ik nog altijd een groot voorstander van het digitaal joods monument omdat hier ook de levensgebeurtenissen van de slachtoffers worden verzameld; het waren mensen als jij en ik met een baan, kinderen etc.

openbare ruimte

Voor mij is essentieel dat een monument in de openbare ruimte staat. Op een begraafplaats ga ik niet over graven lopen. Als iets geïncorporeerd is in de openbare ruimte heeft het een andere functie en betekenis dan in een besloten ruimte.

In het Amstelpark, ook een ontwerp van kunstenaar Ram Katzir, staat een monument dat heel goed communiceert met de openbare ruimte waarin het staat. Daar hebben we de stap gemaakt van een anoniem monument dat in een afgelegen hoekje naast Zorgvlied stond, naar een openbare plek met meerdere functies. Dit monument ter herinnering aan de fusillades bij Park Roozenburg was aan vernieuwing toe. Ook hier hebben we als kunstcommissie van Zuid in samenwerking met de bewoners de stap genomen om het monument uit de beslotenheid van de 4 mei herdenking te halen en het in de openbare ruimte te plaatsen.

De keuze viel op het ontwerp van Ram omdat hij met de simpele alledaagse stoelen, met daaronder de naam van de gefusilleerde, nabestaanden en geïnteresseerden de gelegenheid geeft om heel dicht bij de gevallenen te komen. Nooit zullen we het beeld vergeten van de vader van Theo van Gogh toen hij tijdens de opening op de stoel met daaronder de naam van zijn broer plaatsnam. Of zoals een van de nabestaanden mij ontroerd schreef: dankzij dit monument kan ik nu op de stoel van mijn vader zitten die ik nooit heb gekend. 

Het monument in het Amstelpark is meer dan een herdenkingsplaats; het is een eyecatcher in het hele park, mensen gebruiken de stoelen om een boekje te lezen, of een beetje te mijmeren over vroeger of de dingen die voorbijgaan. Dat is oké, ook ons Nationaal Monument op de Dam wordt gebruikt als zit- en of slaapplaats. De openbare ruimte is van iedereen, van de doden en de levenden. 

cover: Schaduwen van Ram Katzir, Olympiaplein, Amsterdam, 2022