Zeven jaar nieuw Portugees-Joods leven

Bendigamos is een nieuwe loot aan de stam van het Nederlandse Jodendom en het eigenwijze neefje van de PIG (Portugees-Joodse gemeente). Het werd zeven jaar geleden opgericht in 2015. Onlangs was het groot feest. Ruim honderdvijftig sjoelgangers vierden de verjaardag in het Moadon (clubhuis van Haboniem) op de grens van Amsterdam en Amstelveen met een interessante mix van een sjabbatdienst, een feestelijke kidoesj met buitenlandse sprekers én een tafeltennistoernooi.

De Vrijdagavond was er bij en sprak met oprichter, organisator, voorganger en leraar Nachshon Rodrigues Pereira (35) over de geschiedenis van Portugees Joods Amsterdam. En over de toekomst van Bendigamos in Joods Nederland.

Maatschappij en jodendom als passie

Als hij zou moeten kiezen, staat Bendigamos met stip bovenaan de lijst van al zijn werkzaamheden. Daar komt alles bij elkaar wat hij belangrijk vind. De maatschappij en het jodendom. Naast alles wat hij voor de jonge gemeente doet, is hij onderwijscoördinator van het Nederlands Israëlitisch Seminarium en heeft zitting in de gemeenteraad van Amstelveen als afgevaardigde van “Goed voor Amstelveen”, een lokale partij. Als volksvertegenwoordiger wil hij zich inzetten voor zijn stad waar hij sinds zijn achtste woont, nu samen met zijn echtgenote Alumit.

De Snoge: symbool van de glorietijd van de Sefardisch Joodse aanwezigheid in Amsterdam

Sinds 1675 huist de Snoge, de synagoge van de Portugese Joden aan het Amsterdamse Waterlooplein. De Snoge, een icoon dat symbool stond voor de tolerantie van Amsterdam, was in de zeventiende eeuw uniek in een Europa waar joden bijna overal werden geweerd, verdreven, vervolgd, of in getto’s werden opgesloten. De Portugees Joodse minderheid, A Naçao (een volk), mocht zich echter in Amsterdam laten zien.  

Het handjevol ‘nieuw-christelijke’ Portugese kooplieden dat in 1600 in Amsterdam arriveerde, op de vlucht voor de Inquisitie en op zoek naar nieuwe economische mogelijkheden, ontwikkelde zich in driekwart eeuw tot een welvarende, volwaardige Joodse gemeente, met een eigen Iberisch/Sefardisch karakter, een eigen bestuur, en een Joodse begraafplaats. Met de vermaarde bibliotheek Ets Haim die nog steeds toonaangevend is in de Joodse wereld. Met verschillende Talmud Tora (scholen) en diverse liefdadigheidsinstellingen voor de zorg aan armen, zieken, bejaarden, weduwen en wezen. Arme meisjes konden via het DOTAR-fonds naar een bruidsschat dingen. 

Over die wonderbaarlijke metamorfose van een ‘nieuw christelijk’ en joods allegaartje is veel geschreven. Het ‘allegaartje’ aan ervaringen en kennis, ook joodse kennis, kwam uit verschillende landen (Spanje, Portugal, maar ook Hamburg, Antwerpen, Venetië en zelfs Marokko en het Ottomaanse rijk) en werd een geoliede, solide, succesvolle, door de christelijke autoriteiten gerespecteerde, Sefardische Portugees joodse gemeente in Amsterdam.

De organisatorische succesfactoren? Het Iberisch clan-bewustzijn, met loyale familienetwerken van de Sefardiem dat dankzij onderlinge huwelijken in stand bleef. Het uitgestrekte geografische gebied waarmee “A Naçao”, de zogenoemde Portugese Natie, zich identificeerde en waarbinnen zij hun sociale en economische activiteiten ontplooiden.  En de nadruk op onderwijs/geleerdheid en liefdadigheid om de eigen gemeenschap in Amsterdam te ontwikkelen.

Kind van de Snoge

Nachshon groeide op met de geschiedenis van die Portugees-Joodse gemeenschap, met de rituelen en gebruiken. Hij snoof de grandeur van alle verhalen over het roemruchte verleden. Als kind bezocht hij met zijn familie de diensten in de kleine Snoge van Amstelveen en af en toe in de grote Snoge in Amsterdam. Als jongetje wilde hij al chazzan worden in de Snoge van Amsterdam. En deze droom ging in vervulling. Hij ging zingen in de Snoge van zijn zestiende tot zijn 28ste levensjaar.

Elke week liep hij anderhalf uur heen en anderhalf uur terug van Amstelveen naar Amsterdam. Hij zou het zo weer doen, als het moest. Want de PIG moet blijven bestaan.  

Portugees Joods leven in Amsterdam na de TweedeWereldoorlog: precair voortbestaan

Vier dagen na de bevrijding op 9 mei 1945 hielden de overlevenden alweer een dienst in de Snoge. Twee jaar in 1947 later opende Ets Haim, de eeuwenoude bibliotheek, opnieuw haar deuren. Dapper en getuigend van een enorme geestkracht en wil om de Sefardische tradities voort te zetten.

Desondanks zijn tot op de dag van vandaag de gevolgen van de destructie van de oorlog voelbaar. Decimering en daarna migratie naar het buitenland (vooral naar Israël en de USA) waardoor het aantal gemeenteleden nog meer slonk. Gebrek aan eigen lokaal opgeleide rabbijnen en Joodse leraren. Afnemende Joodse kennis, assimilatie en de voortgaande secularisatie gekoppeld aan een Joods religieus leven dat velen niet aanspreekt. 

Dat zijn de problemen waarmee die het voortbestaan van de PIG bedreigen, net als overige Joodse gemeenten. Hoe kunnen we Joods zijn in Nederland in de 21ste eeuw in een context van steeds kleiner wordende Joodse gemeenschappen? Die vraag houdt veel besturen van Joodse gemeenten bezig. De antwoorden zijn zoals die vraag zo divers dat niemand het er over eens kan worden. 

Elk jaar dat je wacht leidt tot verlies

Dat die impasse moest worden doorbroken, was voor Nachshon Rodrigues Pereira zonneklaar. Doorgaan op dezelfde weg sprak jongere generaties en nieuwkomers niet aan. De traditionele Joodse gemeenten zijn te ouderwets en teveel naar binnen gekeerd. De vergrijzing slaat toe, gemeenten krimpen en het vertrouwen dat Joods leven in Nederland mogelijk is neemt steeds verder af. “Ieder jaar dat je wacht en niets doet aan de status-quo leidt tot verlies: van mensen, van kennis, van Jodendom.”  Nachshon wilde niet langer wachten. In 2015 zei hij de PIG vaarwel en richtte samen met een kleine groep gelijkgestemden Bendigamos op.

Erbij horen en meedoen

Bendigamos streeft ernaar een groeiende actieve Joodse community te zijn in Nederland, voor en door Joden.  Door een aanbod van laagdrempelige sjabbatdiensten en activiteiten, ondersteund door cursussen en joods onderwijs die open staan voor alle leeftijden. Een jodendom dat blij maakt. Een community met ruimte voor jonge generatie. Erbij horen en joods meedoen zijn belangrijk. Joodse identiteit is geen vast gegeven. De Schijf van vijf van Ido Abram die vijf thema’s van joodse identiteit benoemd zijn ook voor Bendigamos belangrijk. Jodendom kan ervaren worden via religie en sjoel, maar ook door het bijwonen van een lezing over joodse cultuur of simpelweg door Joods te zijn. Nachshon Rodrigues Pereira: “Het zijn allemaal joodse tapas. Door van de ene te proeven, kom je wellicht ook tot het eten van de andere. Elke hap draagt bij aan het beleven van jodendom.”

Sjoeldiensten terwijl de vliegtuigen overvliegen

Elke twee weken, in de tuin van het Moadon van de joodse jeugdvereniging in Amsterdam Buitenveldert houdt Bendigamos zaterdagochtend sjabbatdiensten. De opkomst is gemiddeld zo’n honderd personen uit heel Nederland. Mannen en vrouwen zitten apart, gescheiden door een mechitse, een mooie doorzichtig kleurrijke doek. Elke vijf minuten vliegt een vliegtuig over. De dienst is in het Hebreeuws uitgesproken op zijn Portugees. Dankzij speciale fonetische gebedenboeken kan iedereen meedoen, ook als je geen hebreeuws kunt lezen. Er zijn cursussen waarin je meer kunt leren over de sjoeldiensten, en mannen kunnen leren de diensten te leiden. Er is een ook een speciale kinderdienst waarin kinderen leren over het jodendom en de sjoeldienst. 

Toekomst

Wat begon als een Portugees-Joodse outreach naar jonge mensen is in zeven jaar veranderd in een algemene orthodox joodse community. Een community die zeer verschillende mensen ontvangt in een vriendelijke en open sfeer, maar halachisch geen compromissen doet. Nachshon Rodrigues Pereira wil Bendigamos verder uitbouwen tot een grote joodse gemeenschap.

Blijvend leren, joods onderwijs en kritische vragen blijven stellen zijn daarbij van belang. Tegelijkertijd moet Bendigamos een Joodse gemeenschap zijn die ruimte biedt aan iedereen. Waar Joden elkaar in een veilige omgeving kunnen ontmoeten zonder verlies van de joodse identiteit. Gericht op jongeren en met oog voor intergenerationeel contact, de ingrediënten voor een levend Jodendom. Nachshon Rodrigues Pereira heeft zichzelf en Bendigamos een target gesteld. Van gemiddeld honderd bezoekers per sjabbat, doorgroeien naar driehonderd. En dan weer opnieuw een doel stellen. En natuurlijk een eigen gebouw, een community building, en een formeel Bendigamos lidmaatschap. Nu kan men amigo of amiga worden.

het woord Bendigamos

Het woord Bendigamos komt voort uit de Spaans/Portugese vertaling van het Hebreeuwse gebed na de maaltijd. Het stamt uit de tijd van de Inquisitie, toen het de joden verboden was om Hebreeuwse teksten in huis te hebben. In het woord bendigamos zit zowel het aanprijzen van de Heer als het vragen om zijn zegen in alles wat we doen: Bendigamos señor, dat alles goed gaat met de Amsterdamse Bendigamos.

cover: dienst Bendigamos, foto auteur