Transformaties in de joodse wereld. Lag be’Omer en Rabbi Akiva’s respect voor elkaar

Rouw

Geen feesten en partijen. De zeven weken tussen Pesach en Sjawoe’ot worden in de joodse traditie gekenmerkt door een zekere somberheid. Velen luisteren niet naar muziek. Het is de Omertijd. Waarom zou er collectieve rouw zijn? We weten dat de middeleeuwse pogroms vaak begonnen rondom Pesach met bloederige beschuldigen aan de joden.

Als in een epidemie

Een veel eerdere tragedie vond plaats in deze Omer-periode, waaraan de herinnering in geschrift en gebruiken bewaard is gebleven. Duizenden leerlingen van rabbi Akiva (ca 50-130 van de gangbare jaartelling) stierven een plotselinge dood. Als in een epidemie. Omdat de gebruiken tijdens de Omertijd zo sterk verbonden zijn met de legendarische en historische rabbi Akiva geef ik enige biografische informatie – maar eerst een blik op een dag die de somberheid doorbreekt: Lag be’Omer 

Omslag 

Op de drieëndertigste dag houdt de sterfte onder Akiva’s studenten op. Even plotseling als deze plaag is begonnen eindigt hij. De Hebreeuwse letters lamed en gimel staan voor het getal 33, vandaar het woord lag.

Het is een dag die gevierd wordt met vreugdevuren. Vuur is de oudste lichtbron op aarde die de mens kent. Het licht dat het vuur verspreidt is een symbool voor het mystieke licht dat door mystici in Tsfat en Meron werd verspreid. Bij Meron ligt rabbi Shimon bar Jochai begraven. Zijn Jahrzeit (sterfdag) zou op Lag be’Omer zijn. Hij is één van de bekendste leerlingen van Rabbi Akiva. 

Behalve als tannaïtische geleerde is Shimon bar Jochai bekend geworden als mysticus. Het kabbalistische werk de Zohar wordt wel aan hem toegeschreven – al is dit zeer omstreden. Mogelijk was de opleving van joodse mystiek een reactie op de Romeinse bezetting.

Israëlische Lag be’Omer

Massaal trekken vrome pelgrims op Lag be’Omer naar Meron. Door de jaren heen kreeg deze kleine pelgrimage een steeds grotere en deels onbeheersbare omvang. In 2021 liep het openluchtfestival uit op een nationale ramp. In een mensenmassa gleden enkele mensen uit, anderen struikelden en vervolgens raakten honderden in een griezelige verdrukking beklemd. Het gevolg was tientallen doden en gewonden. Een dag van vreugde werd een dag van shock en rouw.

Dat er nu nóg mensen niet hersteld zijn en de verzekeringen nog niet zijn uitbetaald, is de bekende ramp ná de ramp.

De altijd nuchtere verslaggever Ankie Rechess, die zelf een aantal jaren eerder was gaan kijken, schreef: ‘een wonder dat dit nog zo lang goed is gegaan…het terrein is ongeschikt voor mensenmassa’s en de organisatie is rommelig.’

Geen unicum…

Meron is in het licht van massamenigte-controle geen unicum.

Sinds de jaren tachtig gebeuren in Europa soortgelijke rampen, zoals in voetbalstadions wanneer een tribune met hysterische fans instort of bij mensenmassa’s op een openlucht muziekfestival van wie tientallen omkwamen zoals bij de beruchte Love Parade in Duitsland. Ook de onafzienbare massa’s bij de Hadj in Mekka dreven de Saoedische autoriteiten menigmaal tot wanhoop.

Het gebeurde in 2021 in Israël. Wat nodig was: onderzoek en re-organisatie. Een andere aanpak van de viering van Lag be’Omer in Meron. 

Transformatie

Een transformatie dus… want ‘alsjeblieft, niet nog een keer zoveel onschuldige en zinloze slachtoffers’ klonk het in de media.

De voortekenen waren dit jaar gunstiger: tickets moesten voor de reis worden gekocht waardoor het aantal mensen beperkt blijft. Achtduizend politiemensen moeten de gelovigen in bedwang houden. Meer Eerste Hulpposten en stabielere dranghekken dan voorheen bieden een grotere kans op veiligheid. 

De grond van het oneffen terrein is versterkt en verbeterd en toegerust voor een massa pelgrims. Maar de hoofdverantwoordelijke ambtenaar zag toch nog genoeg leeuwen en beren op de weg en nam drie weken geleden ontslag. Terwijl ik dit schrijf lijkt het behoorlijk geminimaliseerde feest op kleine ongeregeldheden in de ochtenduren na, veilig te verlopen.

Transformatie in één mensenleven: Akiva ben Joseef van herdersjongen naar Tanaïtisch* boegbeeld

Niets duidde op enige ontwikkeling naar grootheid in het leven van Akiva. Hij had geen voorouders om zich aan te spiegelen. De joodse bronnen vermelden dat hij afstamde van gerim, bekeerlingen tot het jodendom. Al gebiedt de Torah vele malen dat een bekeerling goed en respectvol behandeld moet worden, in de praktijk is afkomst nogal eens reden voor een sceptische houding…

Akiva, geboren in Lod (Lydda) rond het jaar vijftig, was niet bepaald van nature voorbestemd om één van de grootste grondleggers van de mondelinge leer (Misjna) te worden. Totdat hij een jaar of veertig was leefde hij als een eenvoudige herder. Misschien was het de liefde die zijn transformatie in gang zetten. Onder invloed van zijn vrouw Rachel trok hij zich jarenlang terug in ‘batei Midrasj’, leerhuizen waar hij onder leiding van grote geleerden van die tijd als Rabbi Yehoshua en rabbi Eliëzer zich onderdompelde in joodse studie totdat hij zelf uitgroeide tot een bekend Torah-geleerde. 

Alle jaren die zijn vrouw Rachel op hem had gewacht bleken niet vruchteloos.

Hij verzamelde duizenden leerlingen om zich heen, blijkbaar was hij niet alleen ontstegen aan de status van een ‘am ha’arets’, simpele boerenjongen zonder joodse kennis -maar beschikte hij ook over een charismatische aantrekkingskracht.

Onderling respect

Rabbi Akiva breidde het systeem dat de schriftelijke Torah met de mondelinge leer verbond uit van zeven naar tweeëndertig regels, de Misjna van Rabbi Akiva.

Zoals hierboven vermeld is de geschiedenis van zijn leerlingen opmerkelijk en berucht: er brak een plaag uit en vele duizenden stierven. De verklaring die voor hun dood wordt gegeven: gebrek aan onderling respect. Een interessante verklaring omdat de nadruk niet ligt in hun eventuele gebrek aan godsvertrouwen of uiterlijke vroomheid. Het is de goede omgang met een andere sterveling die een jood moet nastreven om het leven waard te zijn.

Sjema Jisrael…

Rabbi Akiva werd doodgemarteld door de Romeinen rond het jaar 130. De legenden illustreren zijn geestelijke transformatie met het beeld van zijn dood: met het Sjema gebed op zijn lippen.

• Tanaitisch: uit de eerste generatie van opstellers van de Misjna, de mondelinge leer.

cover: Rabbi Akiva, tekening courtesy Chabad.org