Eenzame schoenen en verstilde tranen in het werk van Sigalit Landau

WIT ZOUT BITTER ZOET

WIT – De scene dat Bambi voor het eerst als jong hertje met schaatsen aan zijn hoefjes op een bevroren meer uitglijdt is een sprookjesachtig moment in het sprookje. Niet omdat hij steeds uitglijdt maar omdat de wonderlijke witte wereld eromheen ons helemaal inpakt. Een witte wereld keert steeds terug in sprookjes over ijskoninginnen en van Sneeuwwitje. Houd dit wit vast, want de Israëlische kunstenaar Sigalit Landau creëert installaties met schitterend witte beelden: het zijn alledaagse voorwerpen die maandenlang gedoopt worden in de Dode Zee. Landau vangt kristallen om ons met dit tintelend witte effect te hypnotiseren. 

ZOUT – Wie zich als kind, net als ik ooit deed, na een duik in de Dode Zee wel eens voor de foto van top tot teen insmeerde met de zilte klei van de gekleurde bodem, maakte net als Bambi een uitglijer omdat ik die stinkende smurrie weer van mijn gezicht en lichaam dacht af te spoelen met het water uit het meer. De tranen sprongen in mijn ogen, en de geur van zwavel in mijn neus herinner ik me nu nog. Daar drijf je dan met rode ogen op het zwavelachtige water en realiseer je je dat dit een bijna pijnlijke ervaring is op een exceptionele plek op aarde: niet alleen helend of bijna giftig bremzout, maar  vergeleken met Nederland, ruim 430 meter beneden zeepeil en daarmee de allerlaagste plek op aarde. De Dode Zee bevat negen keer zoveel zout dan de oceaan. De stijle verhouding van zout in het water zorgt voor twee fenomenen van het enorme drijfvermogen en de verkalking van zout. Kunstenaar Sigalit Landau komt uit Jeruzalem, maar ze gebruikt deze unieke plek met het zoutste zout ter wereld als haar laboratorium.

Hoe dat werkt is een niet echt eenvoudig proces dat onder water begint. Ze bouwt stellages waarin een object wordt gehangen aan stalen draden. Aangezien alles drijft moet het verzwaard naar beneden worden gebracht. Na maanden wordt het bouwraam uit het meer getild, vaak met hijskranen, omdat het werk door de verkalkte kristallen gegroeid is en loodzwaar is geworden. Dit is het magische van haar werk: de natuur heeft het object onder water overgenomen. Met een dikke laag kristallen heeft het water haar eigen beeld gevormd.  Als je in het IJsselmeer je schoenen in het water gooit en je dregt ze maanden later weer op dan hebben schelpen en mosselen zich op het oppervlakte genesteld, zoals aan de onderkant van een schip of zoals grote zoutkristallen dat doen in de Dode Zee. 

dagelijkse voorwerpen

Landau is kristallenkweker. Dit is wat Sigalit Landau doet met dagelijkse voorwerpen, die bij wijze van spreken uit onze grachten zouden kunnen zijn opgedregd als oude fietsen, jurken, violen. Het spookachtige beeld van een gebruikt kledingstuk dat met duizenden kristallen onaanraakbaar is geworden blijft herkenbaar, maar het beeld dringt diep door in onze herinneringen en gevoelswereld. Neem bijvoorbeeld schoenen, en zie ze voor je van zout. Er zijn in de wereldliteratuur verhalen en sprookjes over schoenen en muiltjes van prinsessen. Wie is er niet door de mode van schoenen gefascineerd? Denk eens aan de handgemaakte Italiaanse brogues schoen of de mode gril uit de jaren 70 van de Zweedse muil, of de Indiaanse slipper? Er is zelfs een sneaker museum, en welk meisje wil er geen Louboutin sneakers of hakken? Als archeoloog en kunsthistoricus kijk ik graag naar schoeisel als objecten die hun tijd verraden: schoenen als objecten die verhalen vertellen. Zo is er in het Brits Museum een linker sok-schoen, gebreid in groen, rood, aubergine gekleurde strepen, uit  de 3^e eeuw die is gevonden tijdens een Egyptische opgraving in 1913. Het enige wat er verder bij deze schoen vermeld staat is dat hij van een kind moet zijn geweest. Als je dat leest dringt er nog iets anders door. Dan pas denk je direct van welk kind? en waarom? En realiseer je je dat het de leegte van een schoen is, die zoveel zeggend juist deze vragen stelt. 

Boedapest

BITTER – In Boedapest staan zestig paar schoenen verlaten aan de kade van de blauwe Donau als zwijgende getuigen van het afschuwelijke lot uit de tweede wereldoorlog. Het kunstwerk van Can Togay en Gyual Pauer heet Shoes on the Danube, geïnstalleerd in 2005. Joden in Boedapest werden naar de kade aan de Donau gebracht. Ze kregen orders om hun schoenen uit te doen. Daarna werden ze in paren aan elkaar gebonden. Eén van de twee werd neergeschoten en de tweede werd levend mee getrokken in een dodelijke val in het verdrinkende water. Deze schoenen vertellen in gestold ijzer zwijgend dit verhaal, elke dag weer om ons er aan te herinneren dat het nooit meer gebeurt. Afwezigheid is soms ondragelijk aanwezig.

eenzame schoenen

Dit gevoel bekroop me in de tentoonstelling in het JCK bij een kunstwerk van Sigalit Landau, het beeld van de Dr. Martins-achtige schoenen die geheel bevroren op het ijs lijken te staan. Deze afgetrapte oude schoenen schitteren in een video in de hoofdrol als eenzame schoenen, maar ze zijn zò op de ijsvlakte geplaatst alsof er een minuut geleden nog een stap werd gezet, en degene die er in stond in het niets is verdwenen.

De titel van dit werk, Salted Lake, verbindt de twee werelden van het oude Europa met de vernietigingskampen in de Holocaust in Polen met het levenloze vernietigende zout in het ons allen bekende meer in het warme Israël. Deze ijskoude video-still is genomen in Gdansk, en de Israëlische schoenen zijn niet bevroren, maar wit gecoat met bijtende zoutkristallen. De relatie die het ijs met het zout aan gaat is een dodelijke, die leidt tot het langzaam wegzakken van de schoenen door het ijs. Verlaten schoenen die door de reactie met het water gapende gaten in het ijs achter laten. Joodse schoenen die in de diepte van de Poolse zee verdwijnen als een bijna aanraakbare metafoor. Zout en water vormen de tranen, waar we tijdens de seideravond de karpas in dopen, en ik denk bijna zeker te weten dat de kristallen op deze kunstwerken verstilde tranen zijn om wat niet meer is, en tranen omdat de Dode Zee stilletjes aan tussen twee landen opdroogt. 

spiraal van watermeloenen

ZOET – Sigalit Landau ging net als velen van ons als kind op vakantie naar de Dode Zee en is er zo door geïnspireerd dat zij haar werk letterlijk daar maakt. Landau is één van de meest succesvolle Israëli kunstenaars van dit moment. Ze maakte in 2005 naam met de video-installatie DeadSee, waarin een enorme spiraal van watermeloenen op het meer drijft. Door het drijfvermogen van de dode zee bleef de spiraal rustig dobberen terwijl Landau zelf tussen de meloenen dreef. Een spiraal is een bijzonder verschijnsel dat in de natuur veel voorkomt zelfs in de vorm van het slakkenhuis van ons oor. DeadSee werd vergeleken met het beroemde werk Spiral Jetty uit 1970 van Robert Smithson in het Great Salt Lake in Utah. Hij in Salt Lake USA en zij in de Dode Zee, beiden met de spiraal als symbool voor het leven van de mens. Inmiddels worden haar beelden, video’s en installaties wereldwijd tentoongesteld onder meer in het MOMA, MACBA en in het Israël Paviljoen op de Biënnale in Venetië. Nu is haar werk voor het eerst te zien in het Joods Museum te Amsterdam in de tentoonstelling Between Worlds.

live in het museum

Between Worlds is een sprookje om te zien, en dat kan weer live in het museum. Ik wijs nog graag op de Gallery Talk ‘Between Worlds’ met conservator Judith Hoekstra op 13 februari om 14.30, zie de website van Joods Cultureel Kwartier. Zondag, 13 Feb 2022 14:30 tot 15:30 uur.

Als scheidend directeur van de Liberaal Joodse Gemeente Amsterdam vind ik het een eer te vermelden dat Judith Hoekstra gastcurator is van de voorjaarstentoonstelling bij de LJG Amsterdam.

BETWEEN WORLDS – Sigalit Landau is te zien in het

Joods Cultureel Kwartier tot 27 maart 2022

cover beeld: Sigalit Landau Salt Bridge, courtesy Joods Cultureel Kwartier