Wat nu typisch joods is, was toen katholieke adel

Zijn het vooral begaafde vrouwen voor wie de opgelegde zorgende rol knelt? Vrouwen in gesloten gemeenschappen die zien dat hun tijdgenoten wel hun vleugels uitslaan in de samenleving als geheel? Of hebben wij het vooral over al die slimmerikken en hooggevoelige types die worstelen met die onwrikbare waarheden en een stijle hiërarchie? Zij die ‘van nature’ nieuwsgierig zijn en maar vragen blijven stellen? Die bij elke gelegenheid om de hoek kijken? 

De charedi* in Nederland, dat zijn, zo vermoed ik, niet meer dan zo’n tweehonderd gezinnen. Klopt dat mijn lieve insider? Ik ben trouwens benieuwd, met mijn sociologische blik, welk percentage mensen zich wel tevreden voelt in zo’n besloten wereldje. Is dat de overgrote meerderheid?

Ex-Vroom en Ex-Vrij
Briefwisseling tussen twee Joodse vrouwen, de ene afkomstig uit de meest vrome wereld de ander uit een geassimileerd milieu. 

Het zijn vast ook mensen die zich niet kunnen vinden in een strikt binair man/vrouw schema, die als vrouw ook wel eens op de bima willen staan. Of als ze als man zijn geboren ook wel eens willen zorgen voor de kleintjes in plaats van naar de yeshiva te gaan.  

heteroseksueel huwelijk knelt

Ooit kwam ik een charedi drop-out tegen die gruwde van heterosexualiteit. Dat kan, mensen zijn immers mensen. Ik ken ook mensen die gruwen bij de gedachte aan homosexualiteit. Het kan ook in mindere mate: mannen en vrouwen die langzamerhand ontdekken dat een heteroseksueel huwelijk hen knelt. Schijnbaar gewone getrouwde mensen die in een nieuwe levensfase andere behoeften ontwikkelen. Of gewoonweg stapel verliefd worden op iemand buiten de eigen gemeenschap. 

Als ik aan besloten joodse gemeenschappen denk, denk ik vooral aan vrouwen die wel weg willen, maar die loyaal zijn aan hun kinderen. Die diepe loyaliteit houdt, zo vermoed ik, veel vrouwen ‘gevangen’ in een wereld die niet meer de hare is. Als zij ook geen vak hebben geleerd dat in de omliggende wereld van waarde is, zitten ze, ook als de kinderen uit huis zijn, opgesloten in die religieuze cocon, met die religieuze man en de hele familierimram. Ik ken een voorbeeld van zo’n vrouw die gelukkig wel een vak had geleerd waarmee zij onafhankelijk kon zijn toen haar dochters uit huis waren.

autoritaire gezagsdragers

Al deze mensen botsen tegen de grenzen die autoritaire gezagsdragers stellen en vaak hardhandig handhaven. Zij kunnen niet meer tegen de hypocrisie waar alle streng gereguleerde groepen onder gebukt gaan. Want leiders permitteren zich nog al eens vrijheiden die ze anderen onthouden.  

Het zou wel zo’n vijftien tot twintig procent kunnen zijn van het totaal in zo’n besloten gemeenschap die zich om al die verschillende redenen beknelt voelt. Zie ik dat goed lieve Dina-Perla, jij kent het wereldje van binnennuit… 

mate van beschaving

Het betekent dat 80 tot 85 procent zich wel kan vinden in ‘het’ geloof en zich kan plooien naar strikte regels en al die ge-en verboden. Dat legitimeert veel, maar in een liberale maatschappij willen we juist de rechten van minderheden beschermen. Sterker nog, de mate van beschaving lees ik af van de mate en vooral ook de manier waarop minderheden en ‘zwakkeren’ worden beschermd. 

Vijftien tot twintig procent ontevredenen is trouwens best heel veel. Zij verdienen onze steun. Misschien juist ‘onze’ steun, lees steun uit de joodse wereld zelf, zodat zij niet alles achter zich hoeven te laten. Dat zag ik zo vaak in de Verenigde Staten waar ik in de jaren negentig al de eerste charedi drop-outs tegenkwam. ‘Alles of niets’ was hun stelling, nog een beetje geïndoctrineerd, zo voelde het, door het milieu waar ze uitkwamen en waarin alle niet-charedi, of tenminste orthodox levenden, als ‘niet-joods’ werden beschouwd. Mijn liberale wereld vonden zij ‘sjpielerei’. En dat was het in zekere zin eigenlijk ook. Prima toch?!

gaatje in het gordijn

Eén van die dropouts was een jonge vrouw die films maakte over de charedi wereld die zij achter zich had gelaten. Lang voordat ‘(Un)orthodox’ trendy werd! Zij, hoe heette ze ook al weer…, had met een kleine camera door een gaatje in het gordijn boven op een balkon een massale bijeenkomst van de Beltser charedi gefilmd. Haar vader was een Beltser rebbe en was mild tegen zijn dochter. Hij liet zich interviewen en in huis mocht zij alles filmen. Dat gaf een aardig inkijkje en stemde in zekere zin ook mild.
‘Zij redt het wel’, dachten met mij de bezoekers van deze film. Nooit kon ik vermoeden dat jaren later speelfilms en series over deze gesloten joodse gemeenschappen wereldwijd populair zouden zijn. Overigens begrijp ik dat wel: het zijn fascinerende wereldjes, met regels en gebruiken die velen uit andere gesloten werelden zullen herkennen, maar toch ook hun vreemde eigenheid hebben.

bontmutsen

Bovenal zijn deze joodse wereldjes boeiend omdat de tijd is stilgezet ergens in achttiende eeuws Oost Europa. In Israel vind ik het altijd weer verbijsterend, en vooral wereldvreemd, om die charerdim te zien rondlopen in hun zwarte kleren en bontmutsen op, ook midden in hete Israelische zomers. Alsof ze nog steeds wonen in het koude Rusland, het Noorden van de Oekraïne of door de Poolse sneeuw ploeteren.
Dat zij die bontmutsmode overnamen van de plaatselijke elite is een verhaal dat ik ooit las in een academisch tijdschrift. Wat nu ‘typisch joods’ is, was toen gewoon ‘katholieke adel’. Of de charedi behalve kledingstijlen ook gewoontes van die plaatselijke bevolkingsgroepen overnamen, is, zover ik weet, nog niet onderzocht. Een mooi onderwerp voor een antropologisch proefschrift. 

omarmen

Ik blijf hopen dat de joodse wereld zowel de charedim als de charedi-dropouts blijft omarmen. Ze horen erbij. Een sterke gemeenschap (nu gebruik ik het woord ‘gemeenschap’ in de heel ruime betekenis van ‘iedereen die ergens bij wil horen’) kan en wil hen een plek geven. Zodat allen een sense of belonging behouden en daar vorm aan kunnen geven, in kleine dingen, als ‘sjpielerei’ of heel serieus op dagelijks basis, alles hoort erbij. 

• het woord charedi (letterlijk ‘godvrezenden’) gebruik ik voor al die besloten joodse groepen die een rebbe uit Oost Europa als hun voorbeeld zien en de tijd hebben bevroren. Nadrukkelijk maak ik onderscheid met wat wij orthodox noemen.