Josef Ganz en de Joodse roots van de volkswagen kever

onderstel Standart Superior 19

Ik ben een merkwaardig soort autoliefhebber. Automerken, topsnelheid, prestaties vind ik allemaal niet interessant. Ik hou van ontwerpers, van makers en van dromers. Vooral de jaren twintig en dertig van de vorige eeuw zitten voor een liefhebber zoals ik vol interessante ontwerpers. De Steve Jobs van nu waren de auto-ontwerpers van toen.

André Citroen

Joden en auto’s, niet gelijk een combinatie waar je aan denkt. Toch zijn er in de geschiedenis van de auto de nodige Joden te vinden. De meeste mensen zullen wellicht eerst denken aan André Citroen. Een bon vivant met Joods-Amsterdamse roots wiens familie oorspronkelijk Limoenman heette.

André Citroën (onder welke naam hij bekend werd in Frankrijk) was een boeiende man, larger than life. Hij was publicitair geniaal, zakelijk een avonturier en als werkgever vooruitstrevend en sociaal. In zijn fabrieken was er daglicht en waren er goede arbeidsvoorwaarden zoals vakantiedagen, kinderopvang met zelfs een kolfruimte voor voedende vrouwen. Visionair in het begin van de jaren twintig.

De strijd die hij voerde met Louis Renault, zijn grote concurrent, was legendarisch. Renault wilde ‘de Jood’ verdrijven uit Quai de Javel, de plek in Parijs waar de Citroënfabriek stond. Citroën stond aan de basis van een merk dat beroemd werd met een hele reeks vooruitstrevende auto’s waarvan er vele iconen zijn geworden.

Hongaars-Joodse uitvinder

Slechts weinigen zullen denken aan Josef Ganz, een Hongaars-Joodse ontwerper, criticus, schrijver en uitvinder. Een geestige en speelse denker die op een creatieve manier en zonder kapitaal of invloedrijke familiebanden wist door te stromen tot in het hart van de Duitse autoindustrie. Een man die, was het leven milder voor hem geweest, wellicht net zo bekend was geworden als André Citroen.

Hij dacht anders dan zijn tijdgenoten en wist zijn ideeën onder de aandacht te brengen door het uitgeven van een kritisch en kleurrijk tijdschrift. Ganz trok ten strijde tegen de kolossen van auto’s die de industrie in Duitsland bouwde. Teutoonse symbolen van macht en geld. Vaak nog gebouwd met de koets als uitgangspunt.   

slimme wielophangingen

Josef Ganz (1 July 1898 – 26 July 1967) promootte lichte, gestroomlijnde auto’s met goede en slimme wielophangingen en kleine motoren. Auto’s die veilig en wendbaar waren, zuinige auto’s die voor gewone mensen bereikbaar waren. Hij wilde een auto voor het volk, een volkswagen.

In het begin vonden mensen zijn ideeën radicaal. De kleine auto’s uit die tijd waren eenvoudige contrapties, niet serieus te nemen uitvindsels. Desondanks vonden de grote fabrikanten zijn ideeën bedreigend.

In de loop van de jaren twintig werd hij bekender en kreeg hij de kans om zijn eigen ontwerpen te ontwikkelen. Josef Ganz werd als adviseur veel gevraagd, zelfs bij diverse grote fabrikanten.

het leven lachte hem toe

Begin jaren dertig, tegelijk met de opkomst van Hitler, was zijn eerste eigen auto klaar. Ganz noemde hem de Maikäfer ‘meikever’, een kleine auto met onafhankelijke wielophanging en de motor achterin.

 Josef Ganz sitting on the rooftop of a Standard Superior Type 2 in Zurich, 1935

Tijdens de grote autotentoonstelling van 1933 is Hitler enthousiast over deze kleine auto. Hij laat zich fotograferen met het ontwerp van Ganz en het idee voor een volkswagen zou hem niet meer verlaten. Al spoedig stelt Hitler een team samen om de auto te verwezenlijken. Een team zonder Ganz, want de Volkswagen mocht uiteraard geen Joodse roots hebben.

niet Porsche maar Ganz

Met de geboorte van Hitlers volkswagen, is het uitgummen van het leven van Ganz begonnen. Zijn blad wordt gecensureerd en uiteindelijk verboden. Ganz wordt gearresteerd. Hij raakt al zijn opdrachtgevers kwijt en al zijn tegoeden worden bevroren zodat hij zijn patenten niet meer kan verlengen.

Wanneer jullie straks in je auto zitten en zonder na te denken soepel door een bocht draaien denk dan even aan Ganz. Er rijdt bijna geen auto rond zonder de stuurinrichting die hij ontwierp. Ook een ontwerp waar hij nooit een cent voor kreeg.

Er is een boek verschenen over Ganz, geschreven door journalist Paul Schilperoord, dat vooral een punt maakt dat niet Porsche maar Ganz de ontwerper is van de Volkswagen, maar dat vind ik een te enge voorstelling van zaken. Feit is dat Ganz een grote inspirator was, wellicht de grootste maar er waren meer inspiratiebronnen. En ik vind het ook niet de kern van het verhaal over Ganz.

bedelen en procederen

De kern is dat het Ganz tot zijn dood onmogelijk is gemaakt om te werken en om van de vruchten van zijn arbeid te genieten. Een van de meest creatieve ontwerpers van de vorige eeuw moest, na de oorlog die hij godzijdank overleefde, vanuit Zwitserland bedelen en procederen om zijn patenten terug te krijgen en om weer aan het werk te kunnen. Helaas, zowel voor als tijdens als na de oorlog liep Ganz steeds weer tegen dezelfde mensen aan die hem zwart maakten en tegen werkten. De Nazi’s en meelopers van voor de oorlog zaten na de oorlog nog steeds op dezelfde plekken. Toegeven aan de eisen van Ganz zou betekenen dat ze hun eigen misdaden moesten bekennen.

Dit alles betekende dat Ganz berooid stierf, helemaal in Australië, waar hij de laatste jaren van zijn leven werkte bij een nietszeggende fabrikant. Tot ook daar, na verdachtmakingen uit Duitsland, ontslag volgde. Ganz’ oorlog duurde van 1933 tot 1967. Ik vind het verbijsterend.

Ganz in zijn Zwitserse Volkswagen, 1938

zoveelste miljoen

Een directeur van Volkswagen probeerde in de jaren zestig, toen de zoveel miljoenste kever van de band liep, nog een hoge onderscheiding en een pensioentje voor Ganz te regelen, maar ook dat eerherstel zat er niet in.

Sterker nog, een paar jaar geleden huurde het volkswagen-concern een historicus in, dit in navolging van andere fabrikanten, om de naziperiode niet langer onder het tapijt te vegen. Toen deze historicus Josef Ganz zijn verdiende plek in de historie wilde geven is het project gestopt en is de man ontslagen.

Ganz is in de ogen van veel van de mensen die hem kennen, de man die zuur en dwars was. En dat is schandalig want dat is onderdeel van de spin die na de oorlog gebruikt is om hem klein te krijgen. Ganz is het schoolvoorbeeld van hoe de Naziterreur poogde de geschiedenis te herschrijven.

Ten koste van alles dat mooi en goed was.

Ten koste van velen.

Ten koste van Ganz. 

Gelukkig is er laatste jaren steeds meer aandacht voor Josef Ganz. Er is een website, een documentaire Ganz: how i lost my beetle, gemaakt door Suzanne Raes. En er zijn boeken zoals het genoemde boek van Paul Schilperoord: Het ware verhaal van de Kever (2014). En van dezelfde schrijver: De zoektocht naar Josef Ganz, de Joodse ontwerper van Hitlers Volkswagen (2020)


cover illustratie: onderstel van de Standart Superior.

Over Jorn Van der Veen 3 Artikelen
Jorn Metten van der Veen (Zuidelijke IJsselmeerpolders, 1977), groeide op in een gedeeltelijk joods gezin en ging naar de Kunstacademie. Hij houdt van politiek, fotografie, geschiedenis en oude techniek. In 2012 trouwde hij met Eva. Recent sloot het gezin zich aan bij de Liberaal Joodse Gemeente in Amsterdam.

1 Comment

Geef een reactie

Uw e-mailadres wordt niet gepubliceerd.


*