Retse van Sirota, wie is de werkelijke componist?

chazzanoet

Bijna veertig jaar geleden kwam ik voor het eerst in aanraking met chazzanoet. In Rotterdam bestond een Joods koor waarmee we Israëlische liederen zongen. Voor een bat mitswa-viering werd daaruit een koortje geformeerd om in sjoel één stuk te zingen: Retse uit de dagelijkse Sjemone Esre. Het vierstemmige Rotterdamse sjoelkoor dat uit acht koristen bestond, zou nog vele jaren in de sjoeldiensten zingen, Retse en allerlei andere stukken. De Retse van Sirota, zei men over deze compositie.

chazzan Sirota

Vijftien jaar later ontmoette ik in de sjoel van het Amsterdamse bejaardencentrum Beth Shalom, S.D. Rijnderman, een bewoner die me vertelde dat hij voor de oorlog chazzan Sirota nog had gehoord. Zijn wangen glommen. Toen ik Retse inzette, begonnen zijn ogen ook te glimmen. Gershon Sirota was in zijn tijd met Jossele Rosenblatt de absolute top van voorzangers. Hij is nog steeds een begrip, en ‘zijn’ Retse is nog steeds populair. De Amsterdamse chazzan Benzion Moskovits had de compositie zodanig aangepast dat hij hem kon zingen zonder woorden te herhalen. Herhalen was in Amsterdam ten strengste verboden. Zo kon Moskovits zijn sjoelbezoekers toch de populaire melodie laten horen.

Chazzanoetliefhebbers noemen het de Retse van Sirota. Kenners van chazzanoet weten het beter en zeggen zelfbewust: de Retse van Schlossberg. Want Gershon Sirota is niet de componist van het stuk. Sirota heeft het door zijn concerten en door minstens drie opnamen beroemd gemaakt. Retse wordt toegeschreven aan Jitschok Schlossberg. Totdat ik De Vrijdagavond*van 9 december 1927 opsloeg. Niet Sirota, niet Schlossberg maar Jakowkin. Jakowkin…?

Schlossberg?

Jacob Lipschütz was sinds 1925 oppervoorzanger in Rotterdam. Hij was in 1897 als Selig Lipszyc geboren in Lodz, was voor Rotterdam chazzan in het Zuid-Duitse Stuttgart en daarvoor in Rogasen, het huidige Rogozno, ongeveer midden tussen Warschau en Berlijn. Hij moet een schitterende tenorstem hebben gehad. Een boek met zijn composities bevindt zich in Israel in particulier bezit. Lipschütz wordt in De Vrijdagavond geciteerd in een noot op het artikel Synagogaal-Muzikale Causerieën uit Amsterdam. Door die noot weten we dat de Retse van Schlossberg toch niet helemaal of misschien wel helemaal niet van Schlossberg is.

Oppervoorzanger van Rotterdam

In de noot schrijft de auteur Maurits Hamburg dat hij op het vorige stuk in De Vrijdagavond (het is een vervolgartikel) een reactie kreeg van oppervoorzanger Lipschütz uit Rotterdam. Lipschütz schreef Hamburg dat de componist van Retse niet Sirota was, niet zijn koordirigent Leo Loew, of Schlossberg maar Jakowkin. Lipschütz had onder leiding van Jakowkin in het koor gezongen op concerten die Sirota gaf en deze Jakowkin heeft hem, Lipschütz, zelf ooit verteld dat hij de vervaardiger van de Retse-compositie is. Dat zelfs op het programma van concerten die Sirota gaf in Amsterdam staat dat Retse door Schlossberg is gecomponeerd, komt volgens Lipschütz omdat de administrateur van Sirota het programma redigeerde en Sirota op de accuraatheid van het programma geen acht sloeg, of omdat Jakowkin een niet Joods-godsdienstig levend persoon was.

Dus Lipschütz zegt: ik kan het weten, het was Jakowkin die Retse heeft gecomponeerd. Jakowkin, zonder diens voornaam er bij te noemen. Tot zover de noot.

tekst uit vergeelde krant De Vrijdagavond van 9 december 1927
De Vrijdagavond, 9 december 1927

onsterfelijk

In een biografie over Schlossberg, die veel niet-liturgische composities maakte voor onder meer operettes, mag Retse natuurlijk niet ontbreken. De biograaf is lyrisch.

In werkelijkheid is deze compositie tot op de dag van vandaag het authentieke prototype van de Joodse liturgie gebleven. Het oprechte duet Techezinu Eyneynu (We zullen zien) is de belichaming van joodse zoetheid en religieuze pathos. Dit is een gebed dat een steen kan verplaatsen. Het veroorzaakt spiritueel ontwaken bij iedereen die het hoort. Yitschok Schlossberg klom naar de grootste hoogten en werd onsterfelijk dankzij deze compositie. Het is alleen te betreuren dat onze muziekexperts de fout maken om te praten over de “Retse” van Sirota, en niet om Yitschok Schlossberg te noemen.

Er is zelfs een facebookpagina gewijd aan Schlossberg en die gaat voornamelijk over uitvoeringen van de Retse omdat Schlossberg die dus zou hebben gecomponeerd.

Jakowkin

Wie kan die Jakowkin zijn geweest? In Żydzi w kulturze muzycznej na ziemiach polskich w XIX i XX wiek [Joden in de muziekcultuur in de Poolse landen in de 19e en 20e eeuw] wordt Jakowkin als een van de chazzaniem uit de plaats Lodz vermeld. Bij Gniezno staat: Isaac Heyman, de oppervoorzanger van Amsterdam die inderdaad uit Gnesen (Duits voor Gniezno) kwam. Bij Stanislawow staat ‘Pinter M.’ Het is de latere Rotterdamse oppervoorzanger Mendel Pinter Rokach. Hij volgt Lipschütz op die na een slepend conflict het veld moet ruimen maar wel in Rotterdam blijft wonen. Jakowkin wordt zonder voornaam vermeld, zelfs geen voorletter.

In Der Eintritt des Jüdischen in die Welt der Kunstmusik, wordt Jakowkin naast Schlossberg als een componist genoemd van het vierstemmige Die Alte Casche.

knipsel uit Poolse krant
Gazeta Lodzka, 24 september 1917

Grote Verzoendag

In de Gazeta Lodzka van 24 september 1917 staat een advertentie. In de concertzaal van Lodz wordt de odprawi kantor = beroemde voorzanger A.B. Birnbaum begeleid door de dirigent H. Jakowkin. Dit is de chazzan Abraham Ber Birnbaum, die in  Czestochowa een chazzanoetopleiding had opgericht en voorzanger was in de nieuwe synagoge. Van Birnbaum zijn diverse gepubliceerde chazzanoet muziekboeken bekend. Wanneer het concert plaatsvindt, staat in de advertentie niet vermeld; geen dag, geen aanvangstijdstip, wel dat de kaartverkoop aan de kassa plaatsvindt: Sprzedaz biletow przy kasie. Waarschijnlijk is het geen concert. Die avond is het Kol Nidre. De advertentie bevat de tekst Nabozenstwa podczas sadnego dnia wat betekent godsdienstoefeningen op Grote Verzoendag. Het lijkt er op dat het gaat om een dienst die in de concertzaal wordt gehouden, zoals in die tijd er door de Joodse Gemeente Amsterdam ook diensten op de Hoge Feestdagen werden georganiseerd in de kleine zaal van het Concertgebouw. Met dat verschil dat het lijkt dat deze dienst met Birnbaum en Jakowkin buiten de kehilla om werd georganiseerd. Van wie of wat deze buitensjoelse sjoeldienst uitgaat, wordt niet vermeld. Sinds zijn vertrek uit Czestochowa naar Lodz leeft Birnbaum teruggetrokken. Hij wilde niet meer als chazzan aan een sjoel verbonden zijn. De Jom Kipoer-dienst in 1917 is dus een uitzonderlijk optreden. Dat bij binnenkomst moet worden betaald strookt niet met het joodse voorschrift om op Jom Kipoer geen geld aan te raken. Anderzijds is het vreemd dat er in de advertentie geen toegangsprijzen zijn vermeld.

Shalashner sjoel Odessa

Elias Zaludkowski in zijn Kultur treger fun der Idisher Liturgye schrijft onder het kopje Jakowkin dat hij jarenlang dirigent was van het koor van de Shalashner sjoel in Odessa, een grote muzikant die een groot aantal inhoudsvolle composities en recitatieven heeft gemaakt die in alle delen van de Joodse wereld met groot succes worden gezongen.

Macy Nulman wijdt een lemma aan hem in zijn Concise Encyclopedia of Jewish Music: Yakovkin (Yakovka) (fl. late 19th cent.). Choir leader of the Shalashner synagogue in Odessa, Russia, renowned for writing recitatives and choral compositions. Abraham Zvi Idelsohn included his Weshomru (no. 259) as sung by Gershon Sirota, in his Thesaurus of Hebrew-Oriental Melodies (vol. VIII).

Vete’erav (Vese’erov) is in de liturgie een tekstuele variant op Retse als er op jomtov wordt gedoechend, als de kohen de priesterzegen uitspreekt. In oktober 1969 treedt de dan nog jonge chazzan Joseph Malovany op in Manchester samen met het Higher Crumpsall koor onder leiding van Fabian Gonski. Malovany is sinds 1968 chazzan in Edgware, Londen. Hij sluit het concert af, met het koor, met Veseerav. Het programmablad vermeldt als componist: Jakovkin (Dank aan David Prager die bij het concert aanwezig was en mij deze informatie stuurde.) Dit moet wel de compositie zijn die door Sirota is vertolkt en opgenomen.

programma concert chazzan Malovany en koor
Joseph Malovany en Higher Crumpsall koor o.l.v. Fabian Gonski, Manchester, 1969

Chazzanoetkenners

Nadat ik mijn Retse-nieuws had gedeeld in een e-mailgroep met chazzanoetkenners kwamen er al snel reacties. In de groep zitten onder meer Naftali Herstik, de voormalige oppervoorzanger van de Grote Synagoge in Jeruzalem en het hoofd van de chazzanoetopleiding in Tel Aviv, Raymond Goldstein, componist en arrangeur van talloze chazzanoetstukken en veelvuldig begeleider van topchazzaniem in concerten, en ook enkele Britse chazzanoetdeskundigen.

Men vond het nieuws fascinerend. Algemeen werd aangenomen dat Retse van Schlossberg is en nu blijkt op goede gronden deze behoorlijk anonieme Jakowkin aan de basis stond van een van de beroemdste chazzanoetstukken. Aan de basis want in de groep werd gesuggereerd dat Jakowkin waarschijnlijk verantwoordelijk is geweest voor enkele van de grondthema’s in Retse, zoals Oetehi leratson tamied, of Vetechezena. Of Schlossberg maakte het voorwerk van Jakowkin geschikt voor koor, waarbij Schlossberg uitwerkingen maakte van wat hij Sirota tijdens het davvenen hoorde zingen die op zijn beurt weer in praktijk bracht vanuit zijn jeugd toen hij (Sirota) optrad met Jakowkins koor in Odessa.

enorme carrière

Als tiener was Sirota (geb. 1874) lid van het koor van Jakowkin in de Shalashna sjoel in Odessa. Wanneer Sirota kort daarop chazzan wordt in een van de sjoels van Odessa zien we Jakowkin daar ook naar toe gaan. Jakowkin moedigde Sirota aan om muziek te gaan studeren aan het Conservatorium van Odessa. Op basis van verschillende aanbevelingen over Sirota die aan de directeur van het conservatorium werden voorgelegd, werd hij met een volledige beurs toegelaten. Op 22-jarige leeftijd wordt Sirota chazzan in Vilna (Vilnius). Het begin van een enorme carrière waarin hij de Retse-compositie beroemd maakt. Sirota treedt in New York op in Carnegie Hall en in de grootste zalen in de hoofdsteden van Europa. Caruso bewondert hem. De grondlegger van Retse blijft voor het grote publiek onbekend. Alleen in een noot in De Vrijdagavond* wordt zijn identiteit onthuld: Jakowkin. In chazzanoetkringen is zijn voornaam niet vermeld. Uit de advertentie in de Gazeta Lodzka weten we dat zijn voorletter H. is geweest. Volgens Zaludkowski zou hij in Lodz in armoede zijn gestorven. Het register van de Joodse begraafplaats in Lodz vermeldt een Hersz Jakowkin die in 1919 is overleden. Gershon Sirota is omgekomen tijdens de opstand in het Getto van Warschau op 19 april 1943; Jacob Lipschütz tien dagen eerder in Sobibor.

Luister op Youtube naar Retse van Gershon Sirota  

En een meer recente uitvoering van de Retse van Benjamin Muller met koor, Antwerpen, ca. 1990.

Meer chazzanoet van Gershon Sirota kunt u horen op de website van het NIK.


*De Vrijdagavond, Joodsch Weekblad verschenen van 1926 tot en met 1932. De huidige De Vrijdagvond is een herleving van dit illustere weekblad.

cover: links voorzanger Gershon Yitzchok Sirota uit Warschau

Over Ruben Vis 37 Artikelen
Ruben Vis in het dagelijks leven alg. secretaris van het Nederlands-Israëlitisch Kerkgenootschap, meende in de zomer van 2020 dat het goed zou zijn wanneer het Nederlands taalgebied een platform zou krijgen waar serieuze, beschouwende en opiniërende artikelen op worden gepubliceerd met een Joodse inhoud. Hij trof medestanders en hieruit is De Vrijdagavond ontstaan. Ruben deelt op De Vrijdagavond zijn grote kennis van de Joodse wereld, zijn visie op het Joodse leven en de opbrengst van zijn onderzoekingen naar uiteenlopende, vaak historisch-Joodse, onderwerpen.

Geef als eerste een reactie

Geef een reactie

Uw e-mailadres wordt niet gepubliceerd.


*