- Zondag 19 september 2021 waren we op bezoek in Groningen, in de uit 1906 stammende synagoge aan de Folkingestraat voor de lezing ‘Levenswerk’ door Bertien Minco.
Levenswerk was een indringend en ontroerend familieportret van de textielfamilie Minco dat tegelijkertijd de ontwikkeling schetste van de Joodse gemeenschap in Groningen en het wedervaren van de sjoel aan de Folkingestraat na de Tweede Wereldoorlog.
Eind negentiende eeuw gaf de toen welvarende Groningse Joodse Gemeente aan architect Tjeerd Kuipers de opdracht een nieuwe sjoel te bouwen in de Folkingestraat ter vervanging van de oude, te klein geworden sjoel in de Kleine Folkingestraat, ook wel ‘Jodenstraatje’ genoemd. In de architectuur van de imposante synagoge ziet men verwijzingen naar de ruim vijftig protestantse kerken die Kuipers, telg uit een bekende architectenfamilie, maakte tussen 1888 en 1928. Zeer bijzonder zijn de verwijzingen naar een Moorse traditie in de bogen en vensters op de vrouwengalerij en de ronde torens van het gebouw die de architect, met blijkbare instemming van de gemeente, associeerde met het jodendom.
We waren allebei diep onder de indruk van deze kleurrijke Oosters aandoende pracht.
Het resultaat van deze mix van protestantisme, moorse en joodse tradities is een joodse basiliek geworden. Het gebouw staat in de traditie van de Nieuwe Synagoge aan de Oranienburger Straße in Berlijn en de Oude Synagoge in Dresden, beide inspiratiebronnen voor Kuipers.
Het imposante gebouw bood oorspronkelijk plaats aan rond de zeshonderd mensen. De synagoge ligt op loopafstand van station Groningen. In de oorlog dwong de bezetter de Groningse joden zich te melden in de synagoge. Van daaruit moesten zij lopen naar het station waar de trein hen bracht naar het doorgangskamp Westerbork. De synagoge werd door de Duitsers gesloten en gebruikt als opslagplaats.
Van de bijna drieduizend leden van de Joodse gemeenschap in Groningen keerden er na de oorlog slechts tweehonderd terug. De zwaar getroffen Joodse gemeenschap kon de blik niet aan van een grote sjoel met zoveel lege plekken, van zovelen die waren omgebracht in de vernietigingskampen. De overlevenden gingen het gebouw na de oorlog mijden. De gedecimeerde gemeenschap kon de hoge kosten niet aan. Begin jaren vijftig is het gebouw verkocht. Tot 1973 zat een chemische wasserij en ververij erin. De wasserij genereerde zoveel schadelijke dampen dat de beheerder een afzuiger liet plaatsen in het midden van de davidster in het fraaie glas-in-loodwerk aan de voorzijde van het gebouw. Na het failliet van de wasserij raakte het gebouw in de Folkingestraat in verval.
De moedige Lenny Wolgen-Salomons kon dit niet langer aanzien. De immens grote synagoge lag er verlaten en vervallen bij: mensen lieten er hun hond uit, prostituees en daklozen zochten er hun toevlucht. De gemeente Groningen overwoog het gebouw te slopen. Lenny Salomons startte het initiatief om dit grote gebouw te redden en terug te brengen in de joodse gemeenschap.
Snel raakten Bertien Minco’s ouders, Stelly Menco-Ricardo en Manuel Menco (de namen Minco en Menco werden beide gebruikt in deze familie), bij dit project betrokken. De aankoop en restauratie van de sjoel aan de Folkingestraat en alles wat daarbij komt kijken werd hun levenswerk. Tot hun grote vreugde en genoegen kon het gerestaureerde gebouw in 1981 als synagoge worden heringewijd, met een geheel nieuw interieur en religieuze objecten (Aron HaKodesj en bima) ontworpen door Piet Cohen.
In de zwaar getraumatiseerde Groningse Joodse gemeenschap van na de oorlog was er lange tijd geen ruimte om te spreken over het lijden en ook niet over hoe de mensen voorheen leefden.
De leegte en het gemis waren te groot.
“Zwijgen was het meest op zijn plaats,” aldus Bertien Minco in haar lezing Levenswerk.
Toen het zwijgen in de jaren ‘80 en ‘90 langzaamaan werd verbroken, ging de aandacht vooral uit naar de verwerking van het leed van de Shoa. Bertien Minco schreef daarover in haar boek Liever niet op reis, waar ze op zoek gaat naar het oorlogsverhaal van haar familie.
Veertig jaren na de heropening van de Folkingestraat sjoel in 1981 en enige restauraties verder, is de tijd rijp om bij het spreken over de Joodse gemeenschap in Groningen niet langer de Shoa centraal stellen, niet langer mensen enkel als slachtoffers daarvan te zien, maar om verhalen te vertellen die gaan over hun leven, zo stelde Bertien Minco. In haar levendige lezing gaf ze een goed voorbeeld van waar het precies om gaat, en hoeveel tijd en onderzoek erbij komt kijken om het verzwegen of nooit vertelde verhaal te achterhalen van mensen, hun drijfveren, hun leed en hun passies. Een vergeten doos met foto’s op zolder bracht uitkomst. Een toevallige ontmoeting. Het zijn allemaal puzzelstukjes in het vertellen van het verhaal van mensen die als mensen leefden en een bijdrage leverden aan de samenleving. Een waar levenswerk.
Tentoonstelling Piet Cohen
Piet Cohen (1935), Nederlands bekendste ontwerper van judaica en sjoel designer, kreeg begin jaren tachtig de opdracht om het kale gebouw aan de Folkingestraat van een geheel nieuw interieur en inrichting te voorzien. Cohen vond de opdracht een hele eer. Met een wel heel trieste kant: “Ik moest de zeshonderd zitplaatsen in het gebouw terugbrengen tot 120.”
De tentoonstelling over het werk van Piet Cohen, nu te zien in de synagoge, is op zichzelf al een bezoek waard.
We zagen hoe Piet Cohen erin slaagde om de megagrote romp van de basiliek met subtiele architectonische middelen te scheiden in een tentoonstellingsgedeelte, open voor het publiek, en het synagogegedeelte, waar de diensten worden gehouden van de Joodse Gemeente Groningen. De fraaie grenenhouten stoelen zijn bekleed met blauw ribfluweel, uitgekozen door de textielfamilie Minco, zo vertelde de trotse dochter Bertien.
meer info over de Groninger synagoge
Tot 1 oktober 2021 is de tentoonstelling te zien van Piet Cohen
foto’s: Bloom
Mooi om te lezen hoe de inzet van Lenny Salomons en de familie Menco er voor heeft gezorgd dat dit markante gebouw behouden is voor de stad Groningen.