Zeeburger-kermis

Zeeburger berichten

Een van de verhalen in de bundel Als de dag van gisteren door Meyer Sluyser gaat over zijn grootmoeder Gitele – Grietje of Margaretha – Verdooner-Schuit (1844-1937). Zij had al vroeg haar man verloren en is nooit hertrouwd. Meer dan een halve eeuw lang is zij elk jaar op de eerste zondag na 17 Tammoez ter bedevaart naar Zeeburg getogen.

Omdat het er dan altijd zo druk was, noemde grootmoeder het de ‘Zeeburger Kermis’. Ik geloof niet, dat ze met die naam de betekenis van de bedevaart wilde verkleinen, laat staan bespotten.

De toch wat wonderlijke benaming was in 1923 al gemeengoed. Rebbe de Hond buit het al uit in één van zijn Kiekjes en bedenkt een fraaie, sentimentele etymologie:

Als dan de snikken en kermende zuchten over de lijken-weiden van Zeeburg gaan, dacht ik, dat Zeeburger kermis misschien de verbastering kon zijn van Zeeburg kerm ‘s!
Zeeburger-kermis.
Nee, je zegt niet Muierberger-kermis, ook niet Diemer-kermis.

Met liefde schildert Sluyser de gevoeligheden van zijn oma rond deze traditie. Ook geeft hij een opsomming van de graven, die zij daar moet hebben bezocht. Haar ouders, natuurlijk. En haar man, die zij al op haar dertigste had verloren. De broer en de zus die hij noemt waren haar inderdaad ook al voorgegaan, maar die liggen alleen in dit verhaal op Zeeburg. De verteller spreekt bovendien over “grafstenen”, maar voor zover bekend hadden de geliefden die er wel liggen slechts een eenvoudige houten zerk op hun graf.

Als het aan mij ligt worden deze in de literatuur geboekstaafde graven komend jaar gemarkeerd en wordt ook de Zeeburger Kermis in ere hersteld. Het nageslacht van de mensen die op Zeeburg begraven liggen is niet “talrijk als het zand der zee of de sterren des hemels”. Eerder een “stofje aan de weegschaal”. Dat kunnen we niet teniet doen. Maar dat ontslaat ons niet van het voorrecht om verbinding te zoeken met het Joodse verleden dat zij geleefd hebben, of dat nu vroom was of klokvrij, of socialistisch.

Een van de oudste vermeldingen van de traditie om een jaarlijkse bedevaart naar Zeeburg te houden vond ik in een artikel van Dr. D.M.Sluijs in De Vrijdagavond van 9 september 1927:

Op Sabbath 21 Tammoez (= 7 Juli) [1787, CK] werd afgekondigd:
Daar het een oud gebruik is, dat de Kabroniem op den eersten Zondag in de “drie weken” naar de begraafplaats te Zeeburg ter bedevaart gaan, waarbij steeds een groote menschenmenigte aanwezig is, in deze troebele tijden echter volksverzamelingen niet kunnen worden toegelaten, zo hebben P.P. [de parnassijns, CK] om het gebruik in eere te laten, besloten, dat de bedevaart zal geschieden alleen door bestuurders van de Kabroniem-Gewroh [begrafenisvereniging, CK], zoo van de mannen-, als van de vrouwenchewroh, maar niemand anders daaraan mag deelnemen, waarnaar zich ieder zal moeten weten te gedragen.

Een lockdown, avant la lettre? Het ging hier om politiek gevaarlijke tijden: het conflict tussen patriotten en orangisten, dat in september van dat jaar door een Pruisische inval in het voordeel van de Oranjes werd beslecht.  Een vergelijkbare aankondiging, uit 1866, komt dichter bij onze eigen omstandigheden:

Wij vernemen, dat de gewone jaarlijksche bedevaart naar de begraafplaats te Zeebur niet op Zondag e.k. zal plaats hebben, maar uitgesteld is.

De verdere berichtgeving op dezelfde bladzijde haakt in op “de nu heerschende cholera-epidemie”. Maar burgeroorlogen en epidemieën gaan voorbij, de bedevaart naar Zeeburg blijft. In 1896 ging dat per boot:

Enkele jaren later is sprake van “stoomboten” en in 1903 al van een “Amsterdamsche Motorboot-dienst”. In 1906 is het de gemeentetram die het vervoer regelt. Er worden extra trams ingezet, dus het was er echt heel druk. Wat deed men daar? In ieder geval werd door iemand van het “doodgraverscollegie” een voordracht gehouden. Wie zich daar niet toe aangetrokken voelde, had waarschijnlijk toch wel zo’n klein boekje bij zich, met gebeden “op het graf” van verwanten. Achterin was een formuliertje voorgedrukt, waarop men namen, jaartijden en grafnummers invulde. En als je zelfs daar niet vroom genoeg voor was, dan kwam je in elk geval – net als bij een lewaje –  mensen tegen die je een tijd lang niet gezien had. Gezellig, toch?

De oma van Meyer Sluyser is in 1937 overleden en zelf op de begraafplaats in Diemen begraven (vak C, rij 6, nummer 86). Haar kleinzoon prijst haar gelukkig daarmee, om redenen die we allemaal begrijpen. De bedevaart naar Zeeburg heeft haar, om dezelfde redenen, niet lang overleefd. Maar misschien kan ze weer herleven, al zal er niet gauw een extra tram voor hoeven worden ingezet. Komende zondag, 4 juli 2021, is de begraafplaats door de Stichting Eerherstel Joodse Begraafpaats Zeeburg sowieso opengesteld. Heb je tijd, ga dan alvast eens kijken; en anders: tot volgend  jaar. 

Meyer Sluyser (1901-1973) droeg de verhalenbundel waaruit ik citeerde op aan zijn eerste vrouw Jette Blog (1902-1958), met de woorden:

‘de herinnering is het brood der doden’

Over Channa Kistemaker 48 Artikelen
Is afgestudeerd (1988) als classica en heeft zich later in het Hebreeuws bekwaamd. Zij doet historisch onderzoek naar de religieus-Joodse boekcultuur in Nederland van 1815 tot nu. Ook houdt zij zich bezig met het documenteren van de grafzerken op de Joodse Begraafplaats Zeeburg, en vertaalt zij poëzie uit het Ivriet.

7 Comments

  1. Beste Channa,
    Dank je wel voor jouw artikel over Zeeburg. Die “bedevaarten” waar jij over schrijft vinden nog steeds plaats. De leden van de Chewre Kadiesjo en de Kawronim , zowel mannen als vrouwen, maken niet meer op de eerste zondag van de “Drie weken” maar wel op de laatste zondag, dat is de zondag voorafgaand aan de vastendag 9 av, hun rondgang op de begraafplaats in Diemen.
    En dit herhaalt zich op de 1ste dag van de Selichot, de zondag voorafgaand aan Rosj Hasjana, op de begraafplaats in Muiderberg. Die dag geldt voor de leden van de Chewre als een halve Vastendag.
    Interessant is dat het juist dit jaar de bedoeling was om niet naar Diemen maar weer naar Zeeburg te gaan. Om organisatorische redenen wordt dit toch nog even uitgesteld. Hopelijk is jouw artikel een aansporing om dit toch weer te gaan doen.

  2. Beste Lody,
    Dank voor deze interessante aanvulling. Van de gang naar Muiderberg in de Selichot dagen wist ik wel, maar dat de traditie van Zeeburg zich op Diemen had voortgezet, was mij onbekend. Is het een besloten gebeurtenis van de Chewre Kadiesjo, of komen er ook “gewone” bezoekers, zoals vroeger op Zeeburg?

    • Op Muiderberg zijn vaak op die specifieke 1ste dag van de Selichot, los van de rondgang, bezoekers aanwezig. Voor deze dag voorafgaand aan de Hoge Feestdagen wordt het jaarlijks grafbezoek vanuit de oude bronnen geadviseerd. (Jammer genoeg komen er steeds minder mensen. Zoals met veel van deze zaken is men de traditie kwijt). De rondgang in de Drie Weken heeft ook de zelfde oorsprong. In deze rouwperiode wordt grafbezoek gezien als een teken van rouw, treur en de nietigheid van de mens. In de Sjoelchan Aroeg, de godsdienstcodex, wordt gesproken over specifiek grafbezoek op de vastendag van de 9r Av. Dat is de dag waarop wij treuren over het verwoesting van de twee Tempels en over ons verbijf in Galoet, de ballingschap. Hiervan is ook de rondgang door de Chewre in deze periode, in Amsterdam dus op Zeeburg, afgeleid.

  3. Toevallig was ik vandaag voor de eerste keer van mijn leven op Zeeburg en kreeg er een rondleiding van een vrijwilligster, die met een kopie van dit artikel in haar hand vertelde over de Zeeburger Kermis. En dat dit dus de dag was. Het was, mede door jouw artikel, een indrukwekkende rondleiding. Hoe mooi, Channa!

    • Dank voor je reactie, Bertien! Het is een plek die ons veel te vertellen heeft. Heb jij er ook familie?

  4. Channa, dank je wel dat je op deze manier mijn opa en zijn grootmoeder de aandacht geeft die zij verdienen … ik zou er graag een rondleiding krijgen … hoe vraag ik dat aan?

    Dank je wel, Joanne Nihom

    • Beste Joanne,

      De begraafplaats is elke zondag open voor bezoek en elke eerste zondag van de maand worden er door vrijwilligers rondleidingen gegeven.

      Hartelijke groet,

      Channa

Geef een reactie

Uw e-mailadres wordt niet gepubliceerd.


*