Tien korte observaties bij het opgelaaide conflict

Vorige week nog onderhandelde voor het eerst een Arabische partij mee voor de vorming van een nieuwe regering in Israël, nu wordt het land verscheurd door geweld tussen beide bevolkingsgroepen. Hoe kon dit gebeuren? Een paar korte observaties vanaf de zijlijn in tien punten. 

• 1 Allereerst is het belangrijk om goed onderscheid te maken tussen aanleidingen en oorzaken. Aanleidingen zijn de dreigende uitzettingen van Palestijnen uit de Jeruzalemse wijk Sheikh Jarrah, het ingrijpen van de Israëlische politie in de bestaande Ramadan-regelingen in de Oude Stad van Jeruzalem en een provocerende mars van de extreem-nationalistische Lahava door Oost-Jeruzalem.
• 2 De oorzaken liggen echter op een dieper niveau. Er is sprake van serieuze Palestijnse frustratie de afgelopen vier jaar op het wereldtafereel niet gehoord te zijn en zij hopen nu met de nieuwe regering-Biden in de Verenigde Staten op hernieuwde aandacht. Ook is dit een poging om de Palestijnse zaak weer hoger op de agenda van de Arabische landen te krijgen, nadat het daar de afgelopen vier jaar steeds minder prioriteit kreeg.
• 3 Voeg daarbij dat aan Palestijnse zijde er sprake is van totale politieke verlamming. De legitimiteit van president Mahmoud Abbas, die al zeer wankel was, is nu goeddeels weg nadat hij opnieuw de verkiezingen heeft afgelast. Met name bij Hamas is de frustratie hierover groot, omdat de beweging meent hierdoor de kans op machtsovername in het hele Palestijnse gebied te ontlopen. Hamas kan zich via de huidige escalatie herpositioneren als het echte Palestijnse leiderschap.
• 4 Ook aan Israëlische kant is er een grote politieke impasse, na vier verkiezingen op een rij. Demissionair premier Benjamin Netanyahu is zojuist mislukt in zijn formatiepoging, bovendien is hij in een kritische rechtszaak verwikkeld. Zijn politieke leven hangt daarmee aan een zijden draadje. Ondertussen was een brede maar zeer wankele coalitie in de maak van zijn tegenstanders: van links tot rechts, van religieus tot seculier en – uitzonderlijk – van joods tot Arabisch.
• 5 Deze context van grote politieke verlamming werkt door in de ontsporing van de crisis in Jeruzalem. Extreme groepen hebben hun kans gegrepen om de toon te zetten, de autoriteiten lijken voortdurend achter de feiten aan te lopen.
• 6 Het recent rapport van de internationale mensenrechtenorganisatie Human Rights Watch waarin Israël als een apartheidsstaat wordt aangemerkt, heeft veel Palestijnen gesterkt maar anderzijds veel Israëli’s geïrriteerd. Jeruzalem is het focuspunt waarop de clash tussen beide opvattingen scherp zichtbaar wordt gemaakt. 
• 7 De bredere internationale context in de regio is eveneens van groot belang: de afgelopen jaren is de kloof tussen het soennietische kamp onder leiding van Saudi-Arabië enerzijds en het kamp onder leiding van Iran anderzijds toegenomen. Israël is door de ‘Abraham Accords’ en de nauwelijks verhulde samenwerking met Saudi-Arabië verankerd geraakt in het soennietische kamp. Iran daarentegen is een bondgenoot van Hamas en de Islamitische Jihad in Gaza. Het oplaaien van het conflict is mede een poging van het Iran-kamp om het soennietische kamp op het thema Israël te splijten.
• 8 Vergeet ook de symbolische rol van Jeruzalem niet. Er heerst een precair evenwicht in de stad en de dimensie van heiligheid speelt voor iedereen daar een grote rol. De kleinste verandering kan grote gevolgen hebben. Jeruzalem is het centrum van de religieuze en nationale identiteit voor beide groepen. 
• 9 Dit alles gebeurt in de context van de opheffing van de coronamaatregelen, de laatste dagen van de Ramadan, de Israëlische Jom Jeroesjalajiem en de Palestijnse Naqba-dag. Kortom, een explosieve mix die gemakkelijk ontspoort bij ontbrekend politiek leiderschap. 
• 10 Nu de escalatie van geweld al enige dagen aanhoudt, zijn de eerste gevolgen al zichtbaar: de Israëlische coalitiebesprekingen zijn geïmplodeerd en president Abbas heeft zich moeten neerleggen bij het primaat van Hamas. Het soennietische kamp houdt zich vooralsnog op de vlakte, terwijl bemiddelingspogingen vooralsnog niet slagen. Wel zal de regering-Biden zich intensiever met de regio moet gaan inlaten dan het zich vooralsnog voorgenomen leek te hebben.