In 2019 was ik op verzoek van mijn neef K. mee op een “Turismo de la Memoria” trip in Andalusia – op zoek naar de Joodse wortels van onze familie De Marchena.
Een fascinerende reis die mij behalve in het voorvaderlijke dorp Marchena, langs andere plaatsen (Sevilla, Cordoba, Lucena) leidde waar er vóór de verbanning in 1492 een luisterrijk Joods leven was. Met de nadruk op “was”: de verbanning van de Joden uit Spanje en de daarmee gepaarde uitroeiing van ieder spoor van Joodse aanwezigheid was zeer radicaal. Wie nu door de “Juderias” (= voormalige Jodenwijken) van verschillende steden in Spanje loopt, wandelt door een verbeeldt /imaginair verleden en ziet pogingen om te reconstrueren wat er eens was, maar gedurende 500 jaren niet meer mocht zijn, er ook niet was, noch in het heden is.
Toch is er op het Iberisch schiereiland ( ja, Portugal doet ook mee in dezen) sinds het herdenkingsjaar 1992 sprake van een groeiende belangstelling, niet alleen naar dat verre verleden waarin zowel Spanje als Portugal Joden binnen hun grenzen herbergden, maar ook naar wat daarna is gebeurd met de verdreven Joden en hun nazaten.
In dat jaar werden er in Spanje en in heel de Spaanstalige wereld, de “Quinto Centenario”, de vijfhonderd verstreken jaren, gemarkeerd van drie gebeurtenissen die in het jaar 1492 plaatsvonden:
1. De verovering van Granada op de Moren – waarmee niet alleen de christelijke herovering/Reconquista van Spanje werd voltooid, maar waarmee ook een einde kwam aan de eeuwenlange religieuze co-existentie “Convivencia”, tussen Christendom, Islam en Jodendom op het Iberische schiereiland. De eenheid van volk, vorst en geloof zou voortaan in Spanje heersen.
2. Het historische (doch wel polemische) feit van de ontdekking van de America’s door Christoffel Columbus als gezagvoerder van een expeditie bestaande uit drie schepen La Niña, La Pinta y La Santa Maria, dat evenwel het startsein was voor de gewelddadige Europese overheersing van de landen en volkeren van het Amerikaanse continent.
3. De verdrijving van de Joden uit Spanje – en als gevolg daarvan hun verstrooiing over vele landen van Noord Afrika, het Ottomaanse Rijk, Italiaanse kuststeden en later ook Frankrijk, Amsterdam, Hamburg en de Nieuwe Wereld van de Spaanse koloniën in de Amerika’s en Azië..
Deze drie gebeurtenissen die een enorme impact hadden op de moderne Europese geschiedenis en het Spaanse zelfbeeld voor eeuwen bepaalden, hadden ook verstrekkende gevolgen voor verschillende, afgezonderd van elkaar levende volkeren, culturen, imperia en werelddelen die plotseling met elkaar werden geconfronteerd, en heftig door elkaar werden geschud. Er is een duidelijk vóór en na 1492. De wederzijdse – vaak gewelddadige – beïnvloeding van al deze volkeren, culturen en werelddelen gaat door tot op de dag van vandaag.
Sinds 1992 zijn aan deze drie gebeurtenissen van 1492, meestal afzonderlijk maar steeds vaker ook in hun onderlinge verbanden, ontelbaar veel congressen, symposia, boeken, artikelen in wetenschappelijke tijdschriften en kranten, TV programma’s etc. gewijd. De belangstelling voor de geschiedenis van Spanje, de betekenis van “Hispanidad”, bracht ook een grote belangstelling teweeg voor de verdreven Spaanse Joden (die zo vond men nu, eigenlijk ook Spanjaarden waren) en hun lotgevallen als Sefardische Joden of “conversos” verspreid over de hele wereld. Met de komst van het Internet, You Tube en verschillende Internetfora en webinars is die belangstelling exponentieel toegenomen. De moderne zoektocht naar de eigen afkomst en identiteit, de uitgebreide mogelijkheden om te reizen en “Plaatsen der Herinnering” te bezoeken en de simplificering van DNA-onderzoek deden de rest.
Welkom in de wereld van het eeuwenlang verloren en verzwegen, maar in onze tijd opnieuw hervonden, Joodse verleden van Spanje! Welkom in de wereld van Sefarad, Sefardiem, en crypto-Joden! Welkom in de wereld van de “converso” die na eeuwenlang gewantrouwd, verguisd en vervolgd te zijn, en vervolgens in de vergetelheid geraakt, in de 21ste eeuw bezig is aan een heuse “comeback”.
De Turks/Amerikaanse/Sefardisch Joodse onderzoekster en wetenschapper Dalia Kandiyoti, Associate-Professor in de Engelse Taal aan de City University van New York, schreef er een boek over “The converso’s return” (2020). Hierin schetst ze de wonderlijke wederopstanding van de “converso” en het waarom van de aantrekkingskracht die juist deze verguisde figuur uitoefent op miljoenen mensen in de Spaanstalige wereld – en daartoe rekent Kandiyoti ook de grote “hispanic” gemeenschappen in onder meer Florida, het Zuid Westen en de grote steden (e.g. Los Angeles, Houston, New York etc) van de Verenigde Staten van Amerika. Dat doet Kandiyoti door de literaire vertaling van deze fascinatie te onderzoeken in de werken van hedendaagse schrijvers als de Cubaanse/Amerikaanse Achy Obejas, de Joods/Cubaanse/Amerikaanse Ruth Behar, de Guatemalteek/in New York wonende Victor Pereira, de in Lissabon wonende Spanjaard Jose Manuel Fajardo en vele anderen.
In een webinar op 15 januari 2021 die ik samen met 2000+ anderen verspreid over de hele wereld meemaakte, zette Dalia Kandiyoti haar bevindingen uiteen over de betekenis van de terugkeer van de “converso”:
1. In de eerste plaats, is het een terugkeer naar het bewustzijn, ook van de Joodse wereld met zijn in USA en Israel voornamelijke Asjkenazische oriëntatie, dat het Sefardische verhaal bestáát.
2. De “converso” symboliseert het levensgevoel van iedereen die zijn/haar leven leeft in/tussen verschillende culturen, aspecten van al die culturen in zich draagt, daarin een levens-modus in moet zien te vinden, terwijl er tegelijkertijd van hem/haar wordt verwacht dat die de eigen cultuur verborgen houdt c.q. afzweert, terwijl hem/haar de eigen cultuur gewelddadig is ontnomen of wordt onderdrukt.
3. Het verhaal van de “converso” sluit naadloos aan bij de zoektocht naar de eigen identiteit in gepolariseerde, gefragmenteerde en geïndividualiseerde samenlevingen waarvan de USA het prototype is. De populariteit van genealogisch- en DNA-onderzoek zijn een onderdeel van die zoektocht. Terwijl, zo zegt Prof. Kandeyoti, geschiedenis lost geen identiteitskwesties op, maar opent wel nieuwe paden voor identificatie en onderzoek.
4. Het verhaal sluit ook aan bij de moderne preoccupatie met de “herinnering” en vooral met de herinnering aan onderdrukte of verborgen geschiedenissen van mensen die om de een of andere reden als minder, minderwaardig of ongewenst werden of worden gezien. In de USA, maar ook in andere landen, ontstaat hierdoor een verbinding tussen het “converso”-verhaal en het discours van andere onderdrukte en vervolgde volkeren en gemeenschappen (zie bijvoorbeeld de narratieven van de Afro-Amerikaanse gemeenschap, in zijn moderne gedaante gestalte krijgend in Black Lives Matter beweging, of die van LHBTQ community, de Latino’s en ja, ook die van de Joden inclusief de Shoah).
5. Voor velen die uit het verleden een model proberen te distilleren voor het hachelijke leven in het heden, is het “converso” verhaal een hoopvolle. Het spreekt van overleven, van behoud van culturele noties, normen en waarden, “against all odds”. Het is een inclusief verhaal waarin verschillende culturen, talen, loyaliteiten samen komen en eentje waarin het oude “Convivencia” ideaal van vóór 1492, van het vreedzaam samengaan van culturen en religies, herleeft.
Geen wonder dat miljoenen mensen, zich met het verhaal van Sefarad identificeren en zichzelf langzamerhand zijn gaan zien als nazaten van de in 1492 uit Spanje verdreven Joden.
Prof. Dalia Kandiyoti stelt de vraag: mensen meten zich aldus een “ancient identity” aan, maar is dit ook meteen hun “destiny”?
Kortom, mensen ontdekken plotseling dat ze Sefardische wortels hebben en Joods zijn, en vragen zich vervolgens af “wat moet ik hiermee?”
Dit is het onderwerp van mijn volgende, en laatste stukje, over de conversos.
Maria Cuartas
Amsterdam 21 april 2021.
Geef als eerste een reactie